”De Reformatieherdenking van 1917. Historische beeldvorming en religieuze identiteitspolitiek in Nederland”
Auteur: Herman Paul, Bart Wallet en George Harinck (red.); Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme na 1800, jaargang 12
Uitgeverij: Meinema, Zoetermeer, 2004
ISBN 90 211 3983 9
Pagina’s: 196
Prijs: € 19,50. Een eeuw geleden was Nederland nog een christelijke natie, zij het verdeeld in rooms-katholieken en protestanten, die dan ook nog weer in verschillende schakeringen uiteen vielen. Vandaar dat het vierde eeuwfeest van de kerkhervorming in 1917 in brede kring aandacht kreeg.

De wijze waarop men dat jubileum herdacht, zegt vaak meer over de positie die de herdenkers innamen in het theologisch-culturele krachtenveld van hun tijd dan over de Reformatie zelf. Het was daarom een goed idee om een aflevering van het ”Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme” na 1800 te wijden aan de herdenking van de kerkhervorming in 1917.

Zelfs de Vereniging voor Sociaal-Anarchistische Actie in Nederland belegde in dat jaar een hervormingsavond. Een van de sprekers was de voormalige lutherse predikant Domela Nieuwenhuis, later voorman van de socialisten en nadien bij het anarchisme terechtgekomen. Hij had waardering voor Luther, omdat die zich op grond van zijn geweten tegen de machtigen der aarde had verzet. Maar het geloof had Luther bedorven.

Roomsche partij
Ook de toen nog omvangrijke vrijzinnigheid hield zich met Luther bezig. De Nederlandsche Protestantenbond (NPB) hield zelfs een driedaags hervormingscongres in Deventer met een uitgebreid diner in de foyer van de schouwburg. Luther had de zedelijke kracht van het vrije geweten openbaar gemaakt, zo beklemtoonde ds. Horreüs de Haas in de kerkdienst waarmee het congres begon.

De aanhangers van de NPB beschouwden zich als de protestanten bij uitstek. Daarentegen vormde de orthodoxie eigenlijk de „Roomsche partij in de kerk der hervorming.” Bij hen heerste immers nog steeds het gezag van de kerk en de traditie over het persoonlijk geloof.

In hoeverre was het mogelijk om als protestanten gezamenlijk de Reformatie te herdenken? In Veendam en Wildervank gelukte het om vrijwel alle stromingen in een bijeenkomst samen te brengen, zo blijkt uit de bijdrage van Herman Paul. Van vrijzinnig tot gereformeerd. Alleen de christelijke gereformeerden deden niet mee. Daar hadden ze nog gelijk in ook.

Wel was het programma zo opgezet dat de verschillende kerken, naast de gemeenschappelijke avondbijeenkomst, ’s middags hun eigen samenkomsten hielden. Om dat mogelijk te maken vroegen de kerken de werkgevers en de burgerlijke gemeente om hun personeel op woensdagmiddag 31 oktober verlof te geven. Eveneens deed men een beroep op particulieren om hun dienstbodes vrijaf te geven. Zoiets was toen nog haalbaar! Ook de schoolkinderen kregen die middag vrij.

Kinderboeken
Johan de Niet schenkt in het jaarboek aandacht aan kinderboeken die rond de Reformatie-herdenking verschenen. Die waren er van allerlei signatuur. De uitgave van Van de Hulst was daarbij voor veel richtingen aanvaardbaar en behaalde dan ook de hoogste oplage: ruim 200.000 exemplaren!

Hij signaleert tot zijn verbazing dat het boekje van de vrijzinnige ds. H. Bakels, waarin de onfeilbaarheid van de Bijbel een vorm van bijgeloof werd genoemd, in de Waarheidsvriend positief werd gerecenseerd. Kennelijk ging er ook toen wel eens wat fout met recensies.

Merkwaardig is dat De Niet ook een boekje van kand. A. Vroegindeweij en een van ds. W. Vroegindeweij rangschikt in de lijst van in 1917 verschenen kinderboeken over de Reformatie. In een noot vermeldt hij onbekommerd dat A. Vroegindeweij in 1917 kandidaat was en ds. W. Vroegindeweij toen in Zegveld stond. Nu vormden de Vroegindeweijs (De Niet schrijft ten onrechte Vroegindewey) een bijzondere familie, maar het is wel een feit dat Willem in 1907 werd geboren en broer Arend een paar jaar later. Ze moeten dan toch echt wel singuliere gaven hebben gehad om in 1917 al op de kansel te staan.

Kennelijk heeft De Niet uit het feit dat beide boekjes verschenen in de serie ”Hervormingsdag 31 october 1517” te vlot geconcludeerd dat ze bij het vierde eeuwfeest werden gepubliceerd. Waarschijnlijk kwamen ze halverwege de jaren dertig van de pers.

Verdeeldheid
Bart Wallet behandelt de wijze waarop in rooms-katholieke kring aandacht geschonken werd aan het hervormingsjubileum. Een speerpunt van de roomse kritiek was de verdeeldheid van het protestantisme. We zullen dan maar denken dat je beter een verdeeldheid kunt hebben waarbij in bepaalde segmenten de boodschap van het Evangelie nog bewaard gebleven is, dan dat mensen eensgezind achter de dwaling aan lopen.