Paddenstoelen mogen dan prettig zijn om naar te kijken, in werkelijkheid zie je maar een fractie van hun lijf. Want dat zit grotendeels onder de grond en bestaat uit een wirwar van schimmeldraden. Ga niet op zoek naar die dradenbrij, want voor het menselijk oog is die onzichtbaar.

En toch weer niet. Staar maar eens in de richting van een gazon. Grote kans dat daarin donkergroene kringen opvallen. Rondingen van hoger gegroeid gras met daaromheen een kale rand. Daar is ondergronds iets gebeurd: de weidekringzwam heeft er zijn schimmeldraden laten uitgroeien en wel zo dat het de groei van gras beïnvloedt. Nog even en de gelige zwammetjes komen als kleine lantaarns vanuit de grasmat omhoog en met z’n allen vormen ze een mysterieuze cirkel, een heksenkring.

Paddenstoelen zijn de zaaddozen van zo’n onderaardse schimmel. Ze zijn er enkel om sporen te verspreiden, niet zomaar een paar, maar miljoenen. Ieder jaar produceren schimmels zo’n 50 megaton aan sporen, schrijft Merlin Sheldrake in zijn boek ”Verweven leven, de verborgen wereld van schimmels”. Dat komt neer op een gewicht van een half miljoen blauwe vinvissen bij elkaar, heeft hij berekend. Schimmels kennen wonderlijke trucjes om die sporen de lucht in te krijgen. Zo zijn er paddenstoelen, denk aan stuifzwammen, die zichzelf opblazen en dan een wolk aan sporen omhoog stuwen.

Truffels

Er zijn ook ondergrondse paddenstoelen en de bekendste daarvan is de truffel. Dan hebben we het niet over bepoederde chocoladebolletjes met room erin, maar over een echte zwam die je in sjieke restaurants op de menukaart aantreft (en waar een duur prijskaartje aanhangt).

Hoe verspreid je jouw sporen als je in de bodem zit? Dan zorg je ervoor dat iemand je opgraaft en opeet zodat via diens poep de sporen toch bovengronds komen. Een volgende vraag is dan: hoe word ik als truffel gevonden en opgegraven? Door een sterke en aantrekkelijke geur te verspreiden waarop gravers afkomen: varkens vooral, maar ook speciaal daarvoor afgerichte honden. De route van bosbodem naar menukaart loopt via deze honden. Ze volgen de geursporen en graven de truffels uit. Daarmee doen ze wat de truffel graag wil: zich laten opgraven (al heeft een wild zwijn de voorkeur omdat die zijn buit niet hoeft af te staan aan een baasje, waardoor die sporen toch nog verkeerd terecht komen).

Nu is er over paddenstoelen al heel wat gezegd en geschreven, over dat grote lijf eronder veel minder, terwijl dat toch ook een wonderlijk verschijnsel is. Wat ook telt: de overgrote meerderheid van schimmels op aarde verspreidt zijn sporen zonder zo’n paddenstoel.

Beweging

Dat iedere zwam in de bodem zijn eigen boomsoort kiest en met de wortels van die soort samenwerkt bij het verzamelen en uitwisselen van voedingsstoffen is bekend. Zo wil de berkenboleet graag weten aan welke boom hij de voorkeur geeft, eekhoorntjesbrood is wat minder kieskeurig: die ligt graag aan de voeten van zowel berk, beuk en den. En de vliegenzwam? Zoek die niet onder een eik, maar wel in de buurt van berken.

Minder bekend is dat zo’n dradenbrei (zwamvlok of mycelium, duur gezegd) eindeloos uitdijt, connecties aangaat met andere netwerken en op die manier een gigantisch onzichtbaar gaaswerk in de bodem vormt. Sheldrake noemt zo’n mycelium in zijn boek „een proces”, één en al beweging, verkennend, onderzoekend en altijd uit op verdere verspreiding. „Waanzinnig”, zo citeert hij iemand, „dat overal waar we lopen alles in de grond met elkaar verbonden is.” Voor wie zich nog geen voorstelling kan maken van zo’n tentakelrijk: van de honingzwam zijn schimmeldraadwebben gevonden die zich vele kilometers ver uitstrekten.

Uitwisseling

Dat die verwevenheid van schimmeldraden („hyfen”) verbazingwekkend is komt ook door een andere functie: ze bemiddelen tussen planten bij de verdeling van voedsel. Sheldrake noemt in zijn boek onderzoeker David Read die met behulp van een microscoop een schimmelnetwerk ontdekte tussen een groep berken en sparren. Hij zag nog meer: de berken stonden koolstof af dat in perioden van schaarste via de ondergrondse draden naar de sparren werd vervoerd. Wie dus als boom gebrek heeft aan voedingsstoffen, die krijgt ze via zo’n dradenbrij geleverd door andere bomen. Daarbij gaat het niet enkel om koolstof, ook stikstof, fosfor en water werden uitgewisseld. Hoe is zoiets je als mens voor te stellen? „Het is alsof twintig kennissen met jou één enkel spijsverteringssysteem delen”, probeert Sheldrake.

Zijn schimmeldraden dan enkel passieve doorgevers? Zeker niet. Wie Sheldrake in zijn boek ‘hoort praten’ over die netwerken zou denken dat hij het over uitgekookte handelaars op de beursvloer heeft. Schimmeldraden belonen, ze bestraffen, ze investeren, verkopen (om later te innen), ze potten op, of voeren juist extra aan. En dat gebeurt allemaal met inzet van „eiwitmotortjes” die van schimmeldraden heuse snelwegen maken, waar het ‘verkeer’ alle kanten opraast, en waar het soms wordt opgehouden of zelfs teruggestuurd.

Intussen zijn lang niet alle ondergrondse schimmelrijken zo dienstbaar aan hun omgeving. Zo vreten de tentakels van de al genoemde honingzwam een boom vanbinnen uit volledig op. De elegante paddenstoeltjes poseren vrijwel altijd op dood hout…

Slaap in hout

Toch kan deze bomenkiller één conclusie niet tegenhouden: verbinden en doorgeven zijn sleutelwoorden in het schimmelrijk. Maar: blokkeren en elkaar te lijf gaan horen er ook bij. Er is zelfs sprake van een strijd op leven en dood, waarbij dood hout fungeert als oorlogsfront en strijdtoneel.

Toen vorig jaar veel bomen door droogte dood gingen kwam die grimmige wereld naar voren doordat demarcatielijnen in het hout zichtbaar werden. ”Slaap in hout” noemen meubelmakers het en ze zijn er dol op. Hoe ze aan die naam komen? Demarcatielijnen zijn signalen van hevige strijd tussen schimmels die zich in hout hebben genesteld. De Apeldoornse paddenstoelenkenner Ank Weenk schreef er vorig jaar een verhaal over in het blad De Vier Jaargetijden, een uitgave van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV).

„Waar verschillende soorten schimmels of soortgenoten elkaar in hout tegenkomen produceren ze een zwarte stof waarmee een demarcatielijn wordt getrokken”, aldus Weenk. Die lijnen vertellen slechts één boodschap: tot hier toe en niet verder. „Elke schimmel is gescheiden van de buren door een eigen plek in het hout, en op die manier worden voedingsstoffen veiliggesteld.”

Gifschil

De Nederlandse Mycologische Vereniging heeft het in een bijdrage over ”onzichtbaar landjepik” en beschrijft de felle rivaliteit tussen rivaliserende esdoornhoutknotszwammen. „Waar twee verschillende mycelia elkaar in het hout tegenkomen, laait de strijd op en worden zwart gekleurde giftige stofwisselingsprodukten uitgescheiden door de schimmeldraden van beide tegenstanders. Dat leidt tot zwarte grenslijnen tussen afzonderlijke mycelia. Ieder schimmelindividu is in feite beperkt tot z’n eigen stukje tak, en van de buren gescheiden door een ondoordringbare gifschil.”

Zoals gezegd, is demarcatiehout bij meubelmakers en houtbewerkers populair. Het lijkt een beetje op een landkaart: er zijn niet alleen donkere lijnen, maar je ziet ook vlekkerig hout, vanwege licht en donker weefsel.

Dat komt dan weer door het verschil in schimmels: bruinrotters, die enkel cellulose afbreken en donker hout achterlaten knokken tegen witrotters, schimmels die naast cellulose ook houtstof (lignine) afbreken en daardoor een lichte kleur veroorzaken.

Juist nu veel bomen door droogte zijn geveld is het de moeite waard om onder de schors naar demarcatiehout te zoeken, vermeldt Weenk.

Wellicht kunnen bovengrondse paddenstoelen daarbij in een soort van ANWB-rol dienen als wegwijzers.

> allesoverpaddenstoelen.nl