Als politici zaken anders voorstellen dan ze zijn wekt dat wantrouwen. In combinatie met een onontwarbare brij aan crises maakt dat mensen bang. Ze zien er opzet in als ze merken dat het anderen goed gaat terwijl zij zelf steeds verder in de problemen komen. Op zoek naar een verklaring verzanden ze in ziekelijk onlogische gedachtespinsels die ze steeds fanatieker uiten. Absurd voorbeeld: ze kopen zelf de software van Bill Gates om giftige leugens over hem in andermans brein te injecteren.

Maar ook de overheid glijdt steeds verder af. Ambtenaren wantrouwen de burgers en zijn bang voor hen. Bureaucratische systemen verzamelen steeds meer privégegevens en vullen daarmee dossiers vol verdacht­makingen. Ze verzieken de samenleving met onlogische procedures en stellen extreme eisen aan naleving, ook als dat zichtbaar ten koste van mensen gaat. Absurd voorbeeld: de toeslagenaffaire.

Als verklaring voor deze wederzijdse gedragsontsporing wordt gewezen op het toegenomen gebruik van digitale techniek. Doordat er geen rechtstreeks persoonlijk contact is, treedt ontmenselijking op. Nu waren de contacten tussen overheid en burger altijd al wel afstandelijk. Uniformering van functionarissen en gelijke behandeling van iedereen zonder onderscheid des persoons zijn zelfs uitgangspunten van goed en rechtvaardig bestuur. Maar bij verregaande automatisering blokkeren algoritmen correctie, en bepaalt het systeem de harde uitkomst. Vandaar het gefrustreerd getier aan beide kanten.

Het lijkt wel alsof mensen zich gaan gedragen als microprocessors. Die chips werken met superkleine schakelaartjes die aan of uit staan. Die 1- of 0-positie leidt wiskundig tot een binair (tweetallig) stelsel. In resultaat staat het voor alles of niets, wit of zwart, voor of tegen, goed of kwaad. Zelfs de natuur begint dit extreme gedrag vaker te vertonen: overstroming of droogte, hitte of koudegolf, windstilte of orkaan. Dergelijke parallellen zijn er meer. Kwaadaardige informatieblokjes richten tegelijkertijd schade aan in biologische systemen (coronavirussen), in technische installaties (hacksoftware) en in de menselijke gedachtewereld (complottheorieën).

Halverwege de vorige eeuw heeft de psychiater J. H. van den Berg dit gelijktijdig optreden van overeenkomstige veranderingen in samenhang met het menselijk gedrag benoemd als metabletica. Dit fenomeen is ook mooi zichtbaar bij de opkomst van de kwantumcomputer. Die gebruikt schakelaars die tegelijkertijd aan en uit kunnen staan: die zijn non-binair. Net zoals steeds meer mensen, voor wie het man of vrouw zijn niet meer vaststaat. Ook in de natuur neemt het transgender zijn toe, onder andere bij zoetwatervissen. Wij zien het maar doorgronden ’t niet.

Zo’n verwonderende visie op de veranderingen in de schepping maakt ook een positieve wappiehouding mogelijk: Waarnemen, Analyseren, Patroonherkennen, in combinatie met Praktisch Inventief Experimenteren. Denken en doen. Met respect voor feiten, zonder angst voor fouten. Creatief dingen uitvinden en uitproberen, stap voor stap. Geef ruimte voor onconventionele oplossingen. Als een veehouder zijn dieren zindelijk leert zijn, is niet hij gek bezig maar de overheid die het vies blijft vinden. In een complexe wereld die voortdurend verandert blijft een samenleving alleen vitaal dankzij afwijkende meningen en ontregelend gedrag. Zodra meer dan 80 procent van de bevolking hetzelfde denkt en doet wordt het gevaarlijk. Politici die streven naar 100 procent reageren standaard te laat op ontwikkelingen in natuur en techniek. Anders denkende en reagerende burgers alarmeren en inspireren. Een overheid moet wappies niet uitroeien, maar de juiste soort laten groeien. Mooi toch, diversiteit?

De auteur is adviserend ingenieur.