We staan voor ingrijpende veranderingen. Niet alleen doordat mijn generatie voor het eerst geconfronteerd wordt met krachten uit de natuur die heel ons leven op zijn kop zetten. Niet alleen omdat we al decennia aankijken tegen de problematiek van uitputting van de natuur en opwarming van de aarde. Niet alleen omdat de ongelijkheid in de wereld roept om meer rechtvaardigheid. Verandering is nodig omdat de vraag hoe we als mensen samenleven en samenwerken in het centrum van deze en andere problemen staat.

Prof. Govert Buijs verdeelt menselijk handelen, en daarmee de betekenis van organisaties, in drie categorieën: verzorgen, transponeren en faciliteren van leven. Verzorgen gaat over het onderhouden van het leven: zorgen voor voedsel voor onszelf en ervoor zorg dragen dat het leven in de omgeving in stand blijft. Transponeren gaat over het veraangenamen van het leven, bijvoorbeeld door technologie, kunst en filosofie. De derde categorie, faciliterende activiteiten, betreft het besturen van het leven en het financieren en crediteren ervan.

Het lijkt erop dat in de bedrijfskunde faciliteren vaak het hoofddoel is, in plaats van het gebruiken van faciliteren voor het ondersteunen van verzorgen en transponeren. Bekende vragen in de bedrijfskunde zijn: Hoe kunnen we de efficiëntie van activiteiten vergroten? En hoe geeft dat de meeste winst voor de eigenaars, de shareholders, van de onderneming?

IJdelheid

Iedereen heeft idealen. Ze motiveren en geven richting aan ons handelen. Toch zie ik twee gevaren in het nastreven van idealen. Ten eerste kan een ideaal tot een idool worden. De klassiek-christelijke traditie omschrijft een afgod, een idool, als iets wat de plaats van God inneemt. Iets wat op zich goed is, kan iets verkeerds worden als het een te belangrijke plaats inneemt. Bedrijfswinst is belangrijk om verzorgen en transponeren mogelijk te maken, maar als winst het doel wordt, kan het die andere doelen gaan overheersen.

Een tweede gevaar is dat een ideaal ijdel wordt. Ik bedoel dat hier in de oude betekenis, zoals ook in het Engels: ”idle”, leeg. Het zogenaamde ”greenwashing” is een bekend voorbeeld van een ideaal dat ijdel geworden is. Duurzaamheid is dan slechts een toevoeging aan een bestaande bedrijfspraktijk. Alsof door een duurzaamheidsrapport een bedrijf ineens anders gaat opereren.

Missie

Hoe kunnen we gezamenlijk betekenisvol organiseren en de risico’s van idolatrie en ijdelheid verminderen? Betekenisvol samenwerken heeft een aantal kernproblemen. Ten eerste zijn de waarden binnen een groter collectief verschillend en is er vervolgens ook niet vanzelfsprekend overeenstemming over welke betekenis leidend moet zijn. Een ander probleem is dat een groter collectief een zekere mate van centrale besluitvorming nodig heeft, waardoor mensen niet meer puur vanuit hun eigen waarden kunnen handelen.

Om betekenisvol samen te werken is het daarom nodig om een samenhangende visie en missie te hebben, mogelijk geformuleerd in een interne open dialoog of juist door moreel leiderschap van midden- of topmanagement. Een sterk verhaal dat waarden, gedrag en idealen aan elkaar knoopt, helpt om betekenisvol te organiseren. Als een organisatie echter niet verder komt dan dat, wordt het een greenwashingverhaal. Daarom is een tweede, maar moeilijker, element nodig: betekenisvol samenwerken moet onderdeel worden van organisatiepraktijken, structuren, beloning en aansturing van de organisatie. Middelen moeten beschikbaar gesteld worden om die betekenis ook te organiseren. Dit beschikbaar stellen van geld is voor een deel uiteraard afhankelijk van investeerders, die met hun geld kunnen ‘stemmen’ voor de volgende ontwikkeling of transitie die ze willen.

Het ”hoe” van het betekenisvol organiseren en het verminderen van de risico’s van idolatrie en ijdelheid kent nog veel vragen. Vooral de vragen rond samenwerking blijven terugkomen: Hoe kunnen individuen, die betekenisvol willen organiseren, samen overeenstemming bereiken over de betekenissen die leidend zijn? Hoe leiden verschillende waarden en morele evaluaties tot spanningen in betekenisvol organiseren en hoe kunnen die spanningen zinvol gebruikt worden of juist ontsporen? Zijn manieren van gezamenlijke besluitvorming beter om betekenisvol samen te werken?

Shalom

Wat is de betekenis van een organisatie? De betekenis van de drie soorten activiteiten verzorgen, transponeren en faciliteren komen samen in het Hebreeuwse woord shalom. Je kunt shalom opvatten als het floreren van mensen in al hun relaties, met anderen, zichzelf, God en de fysieke omgeving. Psalm 85 bezingt dit visioen: „De goedertierenheid en waarheid zullen elkander ontmoeten; de gerechtigheid en vrede zullen elkander kussen. De waarheid zal uit de aarde spruiten, en gerechtigheid zal van den hemel nederzien.” Dit is een groot visioen, iets wat niet binnen het bereik van ons mensen lijkt te liggen. Recht, vrede, waarheid – dat zijn grote woorden waar in de praktijk vaak weinig van terechtkomt. Niettemin, ik geloof dat het onze roeping is, ook binnen organisaties, om te werken vanuit dit visioen. Niet als een messias, maar als gewone werkers, die iedere dag samen werken aan shalom.

De auteur is hoogleraar organisatietheorie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Dit is een verkorte versie van zijn inaugurele rede, die hij donderdag uitsprak.