Alle ingrediënten voor een dergelijke dynamiek zijn aanwezig: collectieve frustratie, twee partijen die beide overtuigd zijn van hun gelijk, een meerderheid die groot genoeg is om een minderheid actief buiten te sluiten én een politieke wenselijkheid om een zondebok aan te wijzen.

Dat vaccinatie een goede zaak is, staat voor mij persoonlijk buiten kijf. In een zondebokdynamiek is de waarheid echter niet relevant. Sterker nog: des te meer het gelijk van de meerderheid gevoeld wordt, des te sneller kan de dynamiek draaien. Het aanwijzen van een zondebok die verantwoordelijk wordt gehouden voor onze frustratie dat we niet terugkomen bij het ”oude normaal” is immers een uiting van onze collectieve psyche, geen antwoord op de vraag wie er zakelijk gesproken gelijk heeft.

Ook de vraag of concrete maatregelen passend of proportioneel zijn, is minder relevant; het gaat om het onderliggende psychische proces – niet om de maatregel.

Frustratie

Er zijn zoals gezegd vier ingrediënten van een zondebokdynamiek.

Allereerst: de terugkeer naar het oude normaal is nog niet in zicht. De frustratie hierover is zeer voelbaar en deze zoekt een psychische uitweg. De meest gebruikelijke uiting van collectieve frustratie is het aanwijzen van een zondebok. Het uitsluiten van de zondebok vermindert de psychische pijn van de ”in-group”.

Ten tweede: beide partijen geloven in hun gelijk. Of één van de twee echt gelijk heeft doet er niet meer toe. Waar het om gaat is dat de één de ander niet meer gaat overtuigen. Uiteindelijk zal zo’n 80 procent van de bevolking gevaccineerd zijn. Wie gevaccineerd is, is daar tevreden mee. Wie nu geen vaccin wil, zal niet makkelijk overtuigd worden. Beide groepen hebben hun gevoelde ”gelijk”. In Frankrijk had de invoering van de gezondheidspas effect omdat mensen nog een zetje nodig hadden. In Nederland hebben de meesten hun keuze al gemaakt. Wie hetzelfde doet in een andere situatie, doet iets anders.

De overheid heeft ook niet ingezet op het uitstralen van geloofwaardigheid. Het tegendeel is het geval. De huidige regering toont zich op veel dossiers onbetrouwbaar.

Verantwoordelijkheid elders

Het wordt in een dergelijke context onweerstaanbaar om de verantwoordelijkheid elders neer te leggen. Het is dan politiek wenselijk om een ”out-group” van ongevaccineerden aan te wijzen.

Ironisch genoeg was de vaccinatiecampagne zo succesvol dat deze out-group klein genoeg is om uit te kunnen sluiten. Vanaf een verhouding van 75 tot 25 procent kan een meerderheid het idee krijgen dat ze geen rekening hoeft te houden met een minderheid.

Dit proces is al aan de gang. De taal van de voorstanders van uitsluitende maatregelen verhardt. Een Duitse commentator die zich normaal gematigd uitdrukt, vergelijkt ongevaccineerden inmiddels met jihadisten. Een ander teken is dat alle bezwaren tegen vaccinatie op één hoop worden gegooid en geassocieerd met onaangename mensen en bewegingen. De ongevaccineerden worden zo ”tot-wappie-gemaakten”.

Daar hebben we de Willem Engelbeweging niet mee. Het verkrijgen van de outsiderstatus is natuurlijk onaangenaam voor die beweging maar ook een vorm van aandacht – zoals elke leraar weet. Als je niet positief kunt opvallen val je negatief op, en stigmatisering en buitensluiting versterkt wat men zegt te bestrijden.

De meeste voorbeelden van communicatieve radicalisering zijn subtieler. Deze zijn ernstiger omdat ook de zender zich niet per se bewust is van het proces waarvan hij deel uitmaakt.

Als het RIVM van Amerika ”You are not a horse” twittert, is de boodschap niet dat je geen Ivermectine moet nemen. Op het relationele vlak drukt de tweet vooral neerbuigendheid uit en deze boodschap primeert. Wie Ivermectine neemt is te dom om te weten dat hij geen paard is en moet hierop worden gewezen door mensen uit de in-group.

Harde tegenreactie

Neerbuigende communicatie is niet bedoeld om te overtuigen maar om afstand tussen de in- en de out-group te benadrukken. Hoe dwingender zo’n appel is, des te harder de tegenreactie zal zijn.

Naarmate de dynamiek harder draait, zullen verstrekkendere maatregelen gerechtvaardigd lijken. We willen het niet, denken we, maar we moeten wel, we zijn gedwongen door de minderheid die we dus verder moeten uitsluiten. De minderheid zal nog meer opstandig gedrag gaan vertonen en zo blijft de dynamiek aan de gang.

Wat nu nog onvoorstelbaar lijkt, zoals bedrijven toegang geven tot de medische informatie van hun werknemers, is dan snel bespreekbaar. Een volgende halte kan het oprekken van het ontslagrecht zijn als de meerderheid zich hiertoe ”gedwongen voelt” door de ”onredelijkheid” van de minderheid. Dat pakt voor iedereen desastreus uit.

Door het –zelfs onbewust– aanwijzen van een zondebok, worden onze problemen niet opgelost. We creëren er wel nieuwe problemen mee, waar we onder andere omstandigheden nooit voor zouden kiezen.

De auteur is pastoor in het bisdom Haarlem-Amsterdam. Voor een langere versie van dit artikel, zie:

zwartepeper.blogspot.com

.