Natuurliefhebbers en -fotografen, maar ook de doorsneestedeling weet het: tussen begin september en half oktober paren edelherten en is de zware lokroep van de mannelijke exemplaren tot in de wijde omtrek te horen. Tienduizenden landgenoten trekken daarom jaarlijks naar de Oostvaardersplassen en de Veluwse spottersplekken van waaruit ze het burlen kunnen horen en de copulerende herten kunnen gadeslaan. Bronstexcursies van natuurbeheerders zijn binnen enkele minuten uitverkocht. Gevolg is dat teleurgestelde liefhebbers naar de ‘vrije’ plekken trekken en zich daar niet altijd aan de regels houden, met als resultaat verstoring van het paargedrag en irritaties bij anderen die zich wel netjes aan de regels houden.

Veluwse grondeigenaren zoals Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Geldersch Landschap en Kasteelen (GLK) organiseren voor het publiek educatieve tochten, waarop massaal wordt ingeschreven. Voordeel van de bronstexcursies is dat natuurliefhebbers achter wildschermen met hun neus vrijwel boven op de herten staan en de ontwaakte hormonen bijna kunnen ruiken. „Mensen komen als groep aan, ruim voordat de herten arriveren, en vertrekken na afloop ook weer gezamenlijk. Dat voorkomt heen en weer lopen en dus onrust”, vertelt boswachter-fauna Ger Verwoerd van GLK.

Verandering in gedrag

Hij is een van de zeven fulltimeboswachters van de Gelderse grootgrondbezitter. Samen hebben ze het toezicht op een oppervlakte van zo’n 13.000 hectare aan bos, natuur en landgoederen in de provincie Gelderland. Met behulp van een groot aantal vrijwilligers houden ze toezicht, verzorgen ze excursies en beheren ze de wildstand. Op dit moment gaat de aandacht vooral uit naar het verloop van de edelhertenbronst op de Veluwe. De bronst moet zo min mogelijk verstoord worden. Door de aanwezigheid van het massaal toegestroomde wandelpubliek signaleren Verwoerd en zijn collega’s echter een wat minder gewenste verandering in het gedrag van de dieren.

„Edelherten weten waar het meest malse voedsel te vinden is. Dat zijn vaak de weilanden tegen de bossen aan, maar ook open heidevlakten waar ze behalve de heide ook het gras wegvreten. Dat zorgt ervoor dat heideplanten niet overwoekerd worden. Het zijn ook dieren die zich het meest thuis voelen in de halfopen gebieden. Daar zijn ook de paarplekken. Vrouwtjes en mannetjes leven het hele jaar door gescheiden van elkaar, maar juist in deze tijd weten ze elkaar te vinden. Hoe dat precies functioneert, weten we nog steeds niet.”

De basisformatie van een groep vrouwelijke dieren, ook wel kaalwild genoemd (ofwel: zonder gewei) –waarvan de aantallen per dag kunnen verschillen– bestaat uit drie dieren: het moederdier –de hinde met haar kalf– en het kalf van het voorgaande jaar, het smaldier. Daar sluiten andere herten zich bij aan. Een zogenoemde leidhinde bepaalt waar de dieren naartoe trekken en waar er gegraasd wordt. De mannelijke dieren, de herten of geweidragers genoemd, leven in een eigen groep. Oudere herten zonderen zich vaak af en leven alleen of in gezelschap van enkele andere, meestal oudere herten.

Tijdens de paartijd voegen mannetjes zich op een bepaald moment bij de groep kaalwild. „Bij de mannen is meestal de onderlinge rangorde al voor een belangrijk deel in de zomerperiode bepaald, als de herten nog bij elkaar leven. Een echt heftige strijd tussen de herten ontstaat pas als er sprake is van een indringer uit een ander gebied”, legt Verwoerd uit. „Soms is dat een strijd op leven en dood.”

Maar uiteindelijk is het niet het mannetje dat zijn harem kiest. „De leidhinde bepaalt welk hert het imposantst is en de indrukwekkendste bronstroep produceert. Zij en de andere hindes laten zich door hem beslaan – de paring. In de praktijk is dat vaak wel het sterkste dier. Zo blijft de populatie sterk en gezond.”

Nieuwe dimensie

De komst van de wolf heeft een nieuwe dimensie gegeven aan het edelhertenbeheer op de Veluwe, aldus de GLK-boswachter. Het edelhert staat namelijk bovenaan op de menukaart van de Canis lupus. Met name de kalfjes zijn het eerst aan de beurt, „maar na de bronst zijn ook de verzwakte herten een makkelijke prooi. Een volwassen wolf heeft jaarlijks 1000 kilo aan vlees nodig. Omdat wolven relatief nieuw zijn in Nederland kunnen we nu nog niet precies voorspellen wat hun directe invloed op de hertenbronst is. Vanuit het buitenland weten we dat herten gebieden waar permanent wolven verblijven, gaan mijden en zich meer verplaatsen naar de bebouwing.”

Aan de andere kant leven edelhert en wolf al heel erg lang samen en zijn edelherten van nature hierop aangepast. Bekend is ook dat ze haarscherp kunnen zien of een wolf in de jaagmodus staat. Het wordt nog heel spannend hoe dit zich in de toekomst gaat ontwikkelen.

Een veel serieuzere bedreiging is de mens zelf. Dit geldt vooral voor het ongeoorloofd struinen door de Veluwse bossen van wandelaars en dagrecreanten. „Sinds de coronatijd trekken steeds meer mensen de bossen in en neemt de overlast toe. We zijn een overbevolkt land met veel infrastructuur. Veel plekken zijn makkelijk bereikbaar. Op de Veluwe bijvoorbeeld bevinden zich meer campings dan in heel Zwitserland. Al die gasten willen de natuur in. Tijdens de bronsttijd komen daar de natuurliefhebbers en fotografen nog eens bij. Als de dieren in deze periode worden verstoord veroorzaakt dat extra stress en uiteindelijk een aantasting van hun conditie. En als het sterkste hert zich niet kan voortplanten, heeft dat uiteindelijk gevolgen voor de gezondheid van het wildstand.”

Het gebeurt regelmatig dat de boswachters van GLK moeten ingrijpen en wildspotters die de rust en het fotomoment van andere liefhebbers met hun gedrag frustreren, aanhouden en op de bon slingeren. „Meer toeristen die zich niet aan de richtlijnen houden betekent dat er voor anderen minder te zien valt. Dat zorgt ook voor onderlinge ruzies en conflicten. We krijgen letterlijk applaus als we ter plaatse overtreders oppakken en beboeten. Wie op een plek verblijft waar dat verboden is, kan een proces-verbaal van 110 euro krijgen. Als ze moedwillig het wild verstoren kan dat zelfs oplopen tot enkele honderden euro’s.”

Wildbaan

Ook buiten de –volgeboekte– bronstexcursies valt het nog genoeg te zien op de Veluwe. Overbekend is de gereguleerde wildbaan in Het Nationale Park De Hoge Veluwe. Daarvoor moet wel entree betaald worden. De liefhebber moet bovendien genoegen nemen met een plekje tussen honderden andere fotografen. Maar de kans om daar herten te spotten is vrijwel 100 procent. En ook het fotografisch vastleggen van een burlend hert is daar bepaald geen zeldzaamheid.

Maar ook zonder de beurs te trekken kun je in de paartijd veel moois te zien krijgen op de Veluwe, verzekert Verwoerd. Zoals op de Ginkelse Hei bij Ede, de Asselsche Heide bij Hoog Soeren en de Kroondomeinen bij Apeldoorn.