We staan aan de vooravond van een gigantische ombouw naar een nieuwe samenleving. Die omvat niet alleen verduurzaming door verlaging van de CO2-uitstoot, zoals de EU onlangs aankondigde. Het gaat ook om de sociaalmaatschappelijke gevolgen van robotisering, werken met algoritmen, de digitalisering van de samenleving, cybercriminaliteit, arbeid, opleiding, her- en omscholing, privacy en veiligheid. Een enorm, complex project, omdat veel zaken moeten worden afgestemd met partners in Europa en op wereldniveau.

Daarbij komt dat, volgens politicus Pieter Omtzigt, macht en tegenmacht opnieuw moeten worden gedefinieerd, evenals de mechanismen van de rechtsstaat. Dat moet helderheid brengen over de wijze van communiceren tussen regering en volksvertegenwoordigers, zodat die hun staatsrechtelijk opgedragen taak ”de overheid controleren” kunnen uitvoeren. Ook verwijs ik naar het ChristenUniepamflet ”Een revolutie van dienstbaarheid”, dat aangeeft dat de burger er niet is voor de overheid, maar juist andersom.

Jubeljaar

Staan wij voor een onmogelijke opgave? Daar ga ik in principe niet van uit, hoewel de uitdagingen groot zijn en verkeerde beslissingen flinke vertragingen zullen veroorzaken. Al in de oudheid was deze opgave gemeengoed. In Leviticus 25 en Deuteronomium 15 staat dat na het zevende sabbatsjaar (na 49 jaar) een ”jubeljaar” volgde. Dan werden alle schulden aan volksgenoten kwijtgescholden en kregen de Israëlische slaven hun vrijheid terug. Daardoor kon iedere vijftig jaar een nieuwe generatie een herstart maken met een schone lei.

Had de Russische econoom Nikolaj Kondratjev (1892-1938) iets soortgelijks in beeld toen hij zijn economisch-geografische theorie ontwikkelde, voordat hij in 1938 door Stalin werd gefusilleerd omdat zijn theorie niet paste in de communistische leer? De ontwikkelingen die Kondratjev vaststelde met betrekking tot een periode vanaf 1750 bestonden uit een opgaande lijn van techniek en later ook van groei in de economie en de maatschappij voor een periode van twee generaties (50-60 jaar), gevolgd door een periode waarin alle ontstane ballast moet worden opgeruimd. Ballast in de zin van goederen, opgebouwde rechten en geld die overtollig zijn geworden en voor volgende generaties een belasting vormen bij een schone herstart. In zo’n opruimperiode (transitie) bevinden wij ons nu ook.

Geen daadkracht

Na het einde van de lange economische (groei)golf van 1870-1929, die eindigde met de ”krach” op de Newyorkse effectenbeurs op 24 oktober 1929, bereikte de Dow Jonesindex op 7 juli 1932 haar dieptepunt (41.22 punten). Op 3 september 1929 was de top bereikt: 318.17 punten. De daling bedroeg dus 87 procent. Toen waren de ”roaring twenties”, de vrijheid, de feesten en de culturele bevrijding voorbij. Daarna volgden de sociaaleconomische crisis van de jaren 30 en de Tweede Wereldoorlog. Het duurde vervolgens nog tien jaar (vijf jaar oorlog en vijf jaar puin ruimen) voordat de volgende lange golf, met steun van de Amerikanen (Marshallhulp), kon beginnen. De overgangsperiode duurde dus twintig jaar.

De laatste golf, die in 1950 begon, duurde 58 jaar en eindigde in 2008 en 2009 met de val van de Amerikaanse grootbank Lehmann Brothers, de ”subprimes” (mandjes met waardeloze Amerikaanse hypotheken aan daklozen en mensen zonder werk) en de eurocrisis.

Wij zijn sindsdien alweer dertien jaar op weg, maar nog nauwelijks een meter opgeschoten. Bij de bestuurders ontbreekt daadkracht, of die wordt geblokkeerd door de macht van de fossiele belangen en de belangenbehartiging voor het kapitaal (neoliberalisme). De partijen die vermogen en macht hebben opgebouwd, doen er alles aan om hun belangen te beschermen. Ze laten zich daarbij ter zijde staan door duurbetaalde adviseurs, bankiers, juristen en ook politici. Knappe monetaire koppen trachten te voorkomen dat er een terugslag optreedt, maar aan het monetaire beleid dat zij voeren, kleven onzekerheden en risico’s. De op de financiële markten opgebouwde luchtbellen kunnen gaan leeglopen of de prijzen stijgen verder, bijvoorbeeld naar een inflatie boven de 5 procent (momenteel 2 procent). In dat geval kunnen de panelen gaan schuiven, met alle nadelige gevolgen van dien.

Onomkeerbaar

Toen Mario Draghi in november 2019 afscheid nam als president van de Europese Centrale Bank en het stokje overdroeg aan Christine Lagarde, was het gekantelde monetaire beleid onomkeerbaar. Dat beleid houdt in: grote hoeveelheden gratis geld beschikbaar stellen.

Vanouds was dit de stevige basis onder ons monetaire systeem: geld als een schaars ruilmiddel, gedekt met onderliggende waarden, waarvoor een redelijke prijs moest worden betaald. We realiseren ons nu pas goed dat dit verleden tijd is. Een terugweg is geblokkeerd. Ons (spaar)geld is de laatste jaren omgezet naar wat genoemd wordt ”fiatgeld” (geld dat geen enkele waarde meer heeft maar gekoppeld is aan het prijspeil en de inflatie). Daarover heeft de Europese Centrale Bank aan de burgers nooit enige verantwoording afgelegd. Had Omtzigt het niet over meer transparantie en minder achterkamertjes?

De auteur is oud-bankdirecteur.