”Oud en Nieuw Oost-Indiën” kost bij voorintekening € 1132, na verschijnen € 1359,-. Informatie: Uitgeverij Van Wijnen, tel. 0517-394588. Een Dordtse dominee die zeemeerminnen promoot en zijn enorme schelpenverzameling liefkoost. De negentienjarige François Valentijn verbrandde in 1658 zijn schepen achter zich en vertrok om in Indië predikant te worden. Hij schreef vijf dikke banden vol over het leven daar. Driehonderd jaar later worden die boeken -met in totaal niet minder dan 5000 pagina’s- herdrukt en zijn flink wat mensen bereid daar 1130 euro (2500 gulden) voor neer te tellen.

Uitgever Dingeman van Wijnen kreeg al jaren met enige regelmaat verzoeken om ”Valentijn” -zo heet François Valentijns uitgave ”Oud en Nieuw Oost-Indiën” in de wandelgangen- te herdrukken. De Franeker uitgever laat regelmatig oude boeken opnieuw drukken, maar tegen deze uitgave hikte hij nogal aan. „Het zijn acht banden, met in totaal meer dan 5000 bladzijden. Dat is nogal niet niks. Maar we kregen vaak verzoeken of we Valentijn eens wilden uitgeven, hét boek over het voormalige koloniale rijk.”

Dat er in 2002 een grote VOC-herdenking op stapel stond, gaf bij Van Wijnen de doorslag. Hij hoopte dat dat de belangstelling voor de uitgave zou stimuleren. En inderdaad, van de totale oplage van 1800 exemplaren is het merendeel al verkocht terwijl er nog geen exemplaar in de winkel ligt. Integendeel, de bladzijden liggen bij wijze van spreken nog te drogen. Het eerste deel rolt net van de drukpers van drukkerij Vis uit Alphen aan de Rijn. Pas eind volgend jaar moeten alle banden in de winkel liggen.

Clandestien
Eigenlijk is ”Oud en Nieuw Oost-Indiën” een clandestiene uitgave. De VOC had verboden dat VOC-dienaars iets zouden publiceren over hun diensttijd of over de koloniën. Toen Valentijns werk in 1727 uitkwam -slechts acht maanden voor zijn overlijden- werd het echter meteen een succes.

Kopers kregen een haast encyclopedisch werk in handen. De predikant moet een onvermoeibaar verzamelaar zijn geweest. In zijn boek geeft hij allerlei landen- en volkenkundige beschrijvingen van de verschillende delen van Indië en van de handel met die streken. Feitelijke gegevens, persoons- en stadsbeschrijvingen, anekdotes, volkenkundige prenten, portretten, geografische kaarten, kustgezichten, plattegronden, extracten uit de officiële kerkenraad- en bestuursstukken - zowat alles is erin te vinden.

Lezers maken kennis met Valentijns bijzondere belangstelling voor schelpen, maar delen ook zijn kennis van allerlei kerkelijke kwesties of van de catechisatiemethode die in gebruik was. Hij nam nogal wat geologische gegevens van de Duitse Rumphius over, vermeldt veel over de flora en fauna van de Molukken, maar geeft terloops ook een biografie van de gouverneur-generaal.

Sommige stukken zijn taai, andere juist prettig leesbaar. Valentijn vertelde wat hij zag. Of hij iemand al eerder ontmoet had en hem al dan niet aardig vond. Hij had gevoel voor humor en liet geen gelegenheid voorbijgaan om een mooi verhaal te vertellen. De predikant voerde een pleidooi voor zeemeerminnen en gaf er zelfs een afbeelding van. Wie niet in hun bestaan geloofde, was koppig en geloofde vast ook niet dat er in de wereld steden als Rome, Constantinopel en Caïro bestonden.

Leergierig
Dr. Henk Niemeijer schat de waarde van het boek hoog. Hij gebruikt ongeveer dezelfde woorden als uitgever Van Wijnen: dé bron voor de koloniën. De VOC-historicus heeft Valentijn veel voor onderzoek gebruikt. „Je maakt kennis met het wereldbeeld van de achttiende eeuw. Heel Azië was onder de invloedssfeer van de VOC, daarom lees je bij Valentijn niet alleen over het huidige Indonesië, maar bijvoorbeeld ook over Taiwan en Sri Lanka. Hij was een leergierig man en bestudeerde ook de geschiedenis van deze landen. De Portugezen, die vóór de Nederlanders in Indië zaten, komen bij hem dus ook aan bod.

Valentijn moet een goede bibliotheek hebben gehad. In zijn ”Oud en Nieuw Oost-Indiën” zijn veel gegevens te vinden die na hem verloren zijn gegaan. Veel informatie heeft hij gewoon overgeschreven, maar daar mogen wij hem dankbaar voor zijn. Valentijn is een van de meest geciteerde schrijvers uit die tijd.”

Als je Valentijns reputatie bekijkt, is het vreemd dat er nog steeds geen goede biografie over hem is. Busken Huet schreef in de negentiende eeuw over hem, uitgeverij Van Wijnen wil volgend jaar een toelichting bij ”Oud en Nieuw Oost-Indiën” publiceren en Niemeijer is van plan samen met prof. dr. L. Blussé uit Leiden een bescheiden studie over Valentijn uit te geven, maar op het echte werk blijft het voorlopig nog wachten.

Reputatie
Wie Valentijns leven bestudeert, ontdekt dat zijn reputatie niet vlekkeloos was. De dominee maakte tamelijk veel ruzie, nam een loopje met de waarheid en was nogal lui. Niemeijer: „Ik weet niet hoe ik Valentijn theologisch precies moet duiden. Hij hoorde niet bij de Nadere Reformatie, maar was ook geen echte libertijn. Hij schreef als dominee, maar zijn werk is geen theologische verhandeling. Valentijn was een man met een bijzonder brede algemene interesse. Zijn werk is een fantastische bron op het gebied van natuurlijke historie, geschiedschrijving en taal.

Het is opvallend dat de man niet op visitatie wilde. Als predikant moest hij de dorpen op Ambon bezoeken. In een draagstoel zou hij van de ene negorij naar de andere worden gebracht, een Ambonese ouderling zou achter hem aanlopen. Of per schip, als het een van de eilanden die bij Ambon hoorden, betrof. Maar Valentijn weigerde dergelijke visites echter categorisch af te leggen. Vermoedelijk wilde hij risico’s vermijden. „Ik word zee- en reisziek”, was zijn argument.

Valentijns leven op Ambon was niet onaangenaam. Hij was met een rijke weduwe getrouwd. Thuis had hij een aantal leerlingen, die hij tot schoolmeester opleidde. Slaven hielpen hem in en rond het huis. Hij hield er allerlei liefhebberijen op na, zoals het opbouwen van een rariteitenkabinet. Vandaar dat hij ook een deel over natuurlijke historie kon schrijven.”

Niemeijer vermoedt dat Valentijn als predikant op Ambon minder heeft betekend dan zijn voorgangers en opvolgers. „Hij moet wel een goed kanselredenaar zijn geweest - hij preekte onder andere in het kasteel op Ambon. Maar een pastor in de eigenlijke betekenis was hij niet. Eerder een deftige achttiende-eeuwer.

Alleen als het echt moest, wilde hij op reis gaan, in een stoel met een hemel en als overal dan maar een maaltijd wachtte of een goede plek om te overnachten. Bij zulke bezoeken overhoorde hij inlanders de Catechismus. Daarin was hij streng: wie onbevredigend antwoordde, kon klappen verwachten. Valentijn was een echte koloniaal. Hij maakte zich niet te druk en dat was niet onverstandig, want het leven in de Oost was riskant, de meeste Europeanen stierven er snel.”

Frustratie
„Aan de ene kant hield hij zich dus rustig, maar zijn geletterde productie was ongelooflijk. Het ontstaan daarvan is niet te begrijpen als je Valentijns frustratie niet kent. Frustratie, omdat zijn bijbelvertaling in het Maleis niet werd geaccepteerd. ”Oud en Nieuw Oost-Indiën” ontstond vanuit de houding: Jullie horen nog van me.

Valentijn maakte op Ambon en in Batavia ruzie over de bijbelvertaling. De hoogmogende heren wilden de Bijbel in het Maleis vertalen, maar dat moest geen markt-Maleis zijn. Valentijn was juist voorstander van dit laag-Maleis en probeerde zijn vertaling geaccepteerd te krijgen. Daar hing echter een luchtje aan. Vermoedelijk pronkte hij met andermans veren. Het lijkt er sterk op dat Valentijn richting de kerkelijke bestuurders blufte, maar intussen met werk van een overleden collega leurde. Hoe kon hij in opvallend korte tijd de hele Bijbel vertaald hebben?

De predikant was een imponerende man, die kon praten als Brugman. Hij reisde naar Nederland om de Hollandse synode te bepraten. Dat lukte, maar de VOC-bestuurders staken een spaak in het wiel en voorkwamen dat Valentijns plan in Batavia werd uitgevoerd. Weer terug in Indië werd hij bij de eerste legerexpeditie als predikant meegestuurd. Hij had malaria of zoiets moeten oplopen, maar die opzet mislukte. Uiteindelijk belandde hij weer als predikant op Ambon.

De dominee had een enorme geldingsdrang. Dat bijbelproject was ook niet niets: het zou de eerste vertaling in een Aziatische taal zijn. Hij wilde met ’zijn’ vertaling roem behalen. De mislukking heeft hem zijn hele leven gefrustreerd. Uiteindelijk heeft dat geresulteerd in acht boekdelen over Indië. Curieus genoeg is zijn bijbelvertaalwerk nooit gevonden…”

Verzamelaars
De nieuwe Valentijn-uitgave gaat uiteraard naar allerlei bibliotheken en archieven. Als die een origineel exemplaar in huis hebben, kan dat veilig opgeborgen worden en wordt de facsimile-uitgave voor dagelijks gebruik.

Bij veel particuliere kopers signaleert uitgeverij Van Wijnen een inhoudelijke belangstelling. „Wetenschappers en mensen met affiniteit met Indonesië kopen dit werk. Maar ook leken die de VOC-verhalen ooit op de lagere school hoorden en nog steeds belangstelling hebben. En dan heb je natuurlijk nog de verzamelaars van oude uitgaven. Zij willen dit ook in de kast hebben. Vergeleken bij een origineel exemplaar is dit voor hen een betaalbare aankoop. Op een veiling betalen ze minstens 50.000 gulden.”

Het is opmerkelijk dat de wetenschappelijke waarde van Valentijn de laatste decennia is gestegen. Aan het eind van de negentiende eeuw had hij afgedaan. De meeste informatie die hij gaf was immers gestolen van anderen. Inmiddels waarderen wetenschappers Valentijn daarom juist. Anders waren veel gegevens verloren gegaan.

Uitvouwbaar
Wat de uitgave mede aantrekkelijk maakt, is de lading tekeningen en gezichten, sommige uitvouwbaar. De Alphense drukker Vis weet hoe met oud werk om te gaan. Hij is gespecialiseerd in het uitgeven van historische plattegronden en atlassen. Valentijn is een prestigieus project.

Vis heeft inmiddels de originele Valentijn, die bij een particulier is opgeduikeld, uit zijn banden gelicht. Nu wordt pagina voor pagina ingescand en dan volgt de meest tijdrovende klus: alle ongerechtigheden moeten van de film worden verwijderd. Fouten die in het origineel zijn gemaakt, zoals regels die twee keer zijn afgedrukt, zijn in de facsimile-uitgave niet te vinden. De drukker kiest ervoor de nieuwe Valentijn perfecter dan de oude te maken.

De prenten drukt Vis over dubbele pagina’s af. Met de kaarten krijgt de boekbinder het nog druk: die moet hij stuk voor stuk inplakken. Drukker Vis schat dat het vervaardigen van een band drie maanden kost. Dit jaar verschijnen twee delen van de serie, volgend jaar de resterende zes.

Met het uitgeven van Valentijn gaat Van Wijnen tegen de wil van de eerste uitgever in. Deze bepaalde destijds dat het boek geen tweede keer mocht verschijnen. Van Wijnen moet maar eens uitzoeken waar hij de boete van 3000 gulden kan storten.