Zet die hoogbegaafde hersens maar eens aan het werk, adviseert Jorijn van der Graaf (16) Wilco van de Werken (20) met een grijns. Samen met medestudent Ayden Çetin (16) zitten de jongens onder een grote replica van Rembrandts Nachtwacht te discussiëren over onopgeloste moorden uit het verleden, zogeheten ”cold cases” (letterlijk: koude zaken).

Zo zijn ze gespitst op een bloedspoor op de buitenkant van een kopje uit de woning van een moordslachtoffer. Omdat het bloed aan de buitenkant zat, is de dader vermoedelijk een man, concluderen de jongens. Want, redeneren ze, een vrouw wast zowel de binnen- als de buitenkant van een mok af. Een man poetst alleen gauw de binnenkant.

Die theorie onthult iets van het logische denkvermogen van hoogbegaafden, meent Harry Veenendaal (46). Drie jaar geleden richtte de bebaarde bestuursvoorzitter Mandeville Academy op als een privéschool voor extra slimme leerlingen (Zie: ”School gestart uit noodzaak”). Onderdeel van het leerplan is het vak cold cases. Mandevillestudenten spitten eerder in de zaak rond een Haastrechtse boerin die in 1998 verdween en in een moord die Veenendaal niet verder wil specificeren.

De zeven studenten van dit jaar verdiepen zich, net als de cursisten van vorig jaar, in de zaak rond de gewelddadige dood van ”Haagse Nel”. Al zo’n 25 jaar zitten de nabestaanden van Nel Hanegraaff in onzekerheid. Wie bracht de 75-jarige vrouw om in haar woning in Den Haag? Tot nu toe tast de politie in het duister. Daarom worstelen de Mandevillestudenten zich door het moorddossier, op zoek naar nieuwe aanwijzingen en zaken die de politie mogelijk over het hoofd heeft gezien. Dinsdag overhandigden ze hun rapport met bevindingen over Haagse Nel aan de politie.

Muntje

De jongeren menen onder andere een verband te zien tussen een Duits muntje dat op de vloer van de wc van Hanegraaff is gevonden en het mogelijke moordwapen – een schilmesje. Of het gaat om een bloedspoor, een vingerafdruk, of iets anders, wil bestuursvoorzitter Veenendaal niet kwijt. Hij zegt alleen dat het muntje waarschijnlijk niet van het slachtoffer was.

Een belangrijk doel van de studenten is het uitsluiten van onwaarschijnlijke scenario’s. Daarbij maken de jongeren gebruik van Bayesiaanse statistiek. „Waarschijnlijkheidsberekening”, verklaart Veenendaal. „Rechercheurs stellen vaak zo’n tien scenario’s op van wat er bij een moord gebeurd zou kunnen zijn. Die kunnen ze soms, door beperkte mankracht, niet allemaal onderzoeken. Met de Bayesiaanse methodiek weeg je de bewijsmiddelen ten opzichte van de scenario’s. Een Excelsheet waarin Bayesiaanse regels zijn ingebouwd, helpt om te bepalen waar de kans om de dader te vinden het grootst is. Daar kan de politie dan haar onderzoekscapaciteit op inzetten.”

De Mandeville Academy probeert studenten bij te brengen dat schijn kan bedriegen. Waak voor tunnelvisie, krijgen de jongeren ingepeperd. Als voorbeeld noemt Veenendaal de Schiedammer parkmoord. In een park in Schiedam werden in 2000 een meisje en een jongetje seksueel misbruikt. Het meisje werd omgebracht. Destijds arresteerde de politie een verdachte, Cees B. Hij was in het park tijdens de moord, had een zedenverleden en bekende. Veenendaal: „Ik zou ook zeggen: dit is de dader.” Toch was die conclusie onjuist.

Dat de aanvankelijke veroordeling van Cees B. rammelde, behandelt de coldcasedocent van Mandeville Academy tijdens zijn lessen. „In onze lessen wijzen we op de tijdlijn bij de Schiedammer parkmoord. Daaraan is te zien dat de verklaringen van getuigen niet stroken met de theorie dat Cees B. de dader is”, zegt Veenendaal. Als het misdrijf was gepleegd volgens het scenario dat de officier van justitie had opgesteld, zou B. niet genoeg tijd kunnen hebben gehad om de moord te plegen. Na herziening van de zaak werd een andere dader, Wik H., veroordeeld.

De Mandevillestudenten leerden hun les: trek niet te snel conclusies uit de gevonden bewijsstukken. Daarom vogelden Jorijn, Ayden, Wilco en hun klasgenoten uit hoe een fotolijstje in het huis van de vermoorde Hanegraaff op de grond terecht was gekomen. Misschien had de dader het neergelegd om de politie te misleiden, maar het kon ook van de kast zijn gevallen bij een gewelddadige ruzie. Om erachter te komen wat er was gebeurd, deden de studenten een experiment. Ze zetten een lijstje boven op een soortgelijke oude kast als die in Hanegraaffs woning. Vervolgens speelden ze een worsteling na, waarbij iemand tegen de kast viel. Dat het lijstje daardoor op de vloer belandde, bewees volgens de jongeren dat het logisch was dat het fotolijstje op de plaats delict was gevallen doordat iemand tijdens een worsteling tegen de kast was gebotst. Daarmee werd de theorie dat de dader aan de moordplek had gerommeld, minder voor de hand liggend. Veenendaal: „Het is logischer dat de dader in een opwelling handelde en de plaats delict onveranderd achterliet.”

Discussie

De Bayesiaanse methodiek dwingt rechercheurs tot systematisch nadenken over ieder bewijsmiddel in verschillende scenario’s, zegt Veenendaal. „Zo zien ze niets over het hoofd.” Statistiek voorkomt tunnelvisie, vinden de studenten ook. Ayden: „Het beste wat de Bayesiaanse methode kan doen, is een discussie oprakelen over meerdere scenario’s.”

Volgens Veenendaal gaat het echter niet altijd goed met de inzet van statistiek om een dader te vinden. Met de inzet van kansberekening, zoals de Bayesiaanse methode, is het oppassen geblazen, waarschuwt hij. Mensen kunnen kansberekeningen verkeerd uitleggen, zoals in de zaak met Lucia de B. De verpleegkundige werd in 2003 veroordeeld tot levenslang voor zeven moorden en drie pogingen tot moord in het Haagse ziekenhuis waar ze werkte. Ze zou patiënten hebben vergiftigd en werd de engel des doods genoemd. Haar veroordeling was voor een belangrijk deel gebaseerd op een kansberekening –overigens niet de Bayesiaanse methode– die uitwees dat het eigenlijk onmogelijk was dat iemand bij toeval zo vaak dienst had als patiënten stierven. Veenendaal: „Bij de berekening waren echter menselijke fouten gemaakt. Zo werden de resultaten van verschillende ziekenhuizen incorrect gecombineerd.” Na herziening van de zaak spraken de rechters De B. in 2010 alsnog vrij. Ze concludeerden destijds dat iemand niet op basis van statistiek mocht worden veroordeeld.

Met te stellige conclusies op basis van kansberekening moet je oppassen, geven de studenten toe. Ayden: „Niet cijfers, maar rechters bepalen de schuld van de verdachte.”

De jongeren onderzoeken ook of er aanwijzingen zijn die de politie over het hoofd heeft gezien. „Zo kunnen we rechercheurs vragen om nog eens te kijken naar bepaald fysiek bewijsmateriaal”, legt Ayden uit. „Daar moet je goede argumenten voor aandragen, zoals: als je op dit materiaal een DNA-spoor vindt, kom je dichter bij de dader.”

De studenten mogen alleen puzzelen op het politiedossier. Zelf speuren op de moordplek is streng verboden. Ook moeten ze informatie over verdachten achter hun kiezen houden. Of de drie in de verleiding komen om een naam uit het dossier te googelen? „Absoluut niet”, verzekert Ayden. „Het dringt niet echt tot je door dat iemand uit het dossier eventueel de moordenaar is. Voor mij is het maar een nummertje.”

Gruwelijk

Het drietal steekt veel op van het project. Wilco: „Begin dit jaar gaf de docent ons psychologische inzichten. Mensen blijven bijvoorbeeld de eerste verdachte die in beeld komt vaak zien als de dader; zelfs als is bewezen dat hij het niet is. Met die kennis doen wij ons voordeel.” Volgens Ayden is het de kunst om met elkaar een slimme analyse te maken uit een lange tekst „Je leert om je samen over een lastig vraagstuk te buigen.”

Het uitdiepen van het dossier Haagse Nel gaat de studenten niet in de koude kleren zitten. „Ik vind de foto’s van de plaats delict met het slachtoffer in het dossier lastig”, geeft Ayden aan. „Als de docent die laat zien tijdens het college, kijk ik altijd weg.” De gruwelijke foto’s motiveren hem echter wel om de zaak op te lossen. „Ik had zo’n medelijden met de familie van het slachtoffer. De moordenaar móét gestraft worden.” Zijn medestudenten zijn het roerend met hem eens. Wilco: „Het voelt voor mij als een morele verplichting om deze zaak op te lossen. Nel zal je oma maar zijn geweest.”

Beducht dat ervaren rechercheurs hun adviezen wegwuiven, zijn de jongens niet. „Ik denk dat ze ons geen zaak hadden gegeven, als ze ons niet vertrouwden”, reageert Jorijn. Ook Ayden verwacht geen afwijzing van de politie. „We doen al dit werk niet voor de lol. De recherche wil er ongetwijfeld iets uithalen.” Wel houden de studenten een slag om de arm. „We schrijven in het rapport dat het onze aannames zijn”, nuanceert Wilco. „Daar valt soms over te discussiëren.”

Uiteindelijk wil het drietal zichzelf geen rechercheurs in spe noemen. „We zijn natuurlijk maar studenten”, erkent Ayden. „Cold cases is voor ons maar een van de zoveel vakken, dus we kunnen niet de hele dag besteden aan het lezen van dossiers.” Dat bevestigt Jorijn. Hij heeft dan ook niet het hele dossier doorgespit. „We hebben er veel minder tijd voor dan echte rechercheurs.”

Het drietal is niet van plan om bij de politie te gaan werken. Ayden wil aan de slag in de vliegtuigindustrie. Hij knutselt nu al aan een drone. Ook Wilco wil het hogerop zoeken. Zijn interesse gaat uit naar de luchtmacht – „preciezer gezegd, straaljagerpiloot.” Daarnaast wil de twintiger zich gaan richten op vastgoed. Jorijn is van plan om carrière te maken als computerprogrammeur. „Ik ben nu ook al aan het programmeren.”