Nu, 85 jaar na zijn dood, heeft hij eindelijk een volwaardige biografie. Makkelijk is het niet om een biografie te maken van ”Snouck”, zoals de islamoloog allerwegen wordt genoemd. Geschreven materiaal over zijn studieobjecten is er weliswaar genoeg, maar met persoonlijke verhalen was Snouck spaarzaam.

Toch heeft prof. dr. H. W. (Wim) van den Doel, historicus in Leiden, zich aan de monsterklus gezet. Het resultaat ligt nu in de winkel: een vuistdik boek, getiteld –hoe kan het ook anders– ”Snouck”.

Waarom een biografie over Snouck?

„Ik heb al meer geschreven over Nederlands-Indië en had al langere tijd de ambitie om Nederland en de islam vanuit een heel andere invalshoek te belichten dan meestal gebeurt. Het tijdperk van Nederlands-Indië is dan de aangewezen periode. Nederland heeft dankzij deze kolonie immers een lange geschiedenis met de islam. Daarin speelden allerlei vragen die nog steeds actueel zijn, zoals: wat doe je met radicalen? Snouck geeft daar duidelijke antwoorden op. Bovendien had hij nog nooit een volwaardige biografie gekregen.”

Wat was voor uzelf de meest verrassende uitkomst van uw onderzoek?

„Dat is het zicht op hoe Snouck een ontwikkelingsgang doormaakte. Mensen vinden hem vaak raadselachtig, omdat hij op het ene moment dit zegt, en op een ander moment dat. Hij gelooft bijvoorbeeld eerst in de zegenrijke werking van het kolonialisme. Atjeh moet en zal veroverd worden. Maar dan komt de Eerste Wereldoorlog en die schokt hem zo dat hij anders tegen deze dingen gaat aankijken. Hij verliest zijn geloof in het kolonialisme en in het idee dat het Westen altijd de betere ideeën heeft. Kortom, Snouck is best te begrijpen als je hem maar volgt in de gang van zijn leven.”

Zelf zag Snouck het verzoenen van de bevolking van Nederlands-Indië met een westers koloniaal bestuur als zijn levenswerk. Maar wordt hij vandaag niet veel meer gewaardeerd als grondlegger van de moderne wetenschappelijke bestudering van de islam?

„Zijn grootste bijdrage is zonder meer geweest dat hij uit de studeerkamer stapte. Niet de geschriften stonden voor hem bovenaan, maar de vraag wat de islam betekent in het dagelijks leven van mensen. Van die benadering was hij beslist de grondlegger.”

Sommige mensen verdenken hem ervan dat hij zelf moslim is geworden.

„Snouck was niet echt religieus. Dat paste helemaal bij zijn visie op de moderne samenleving. Daar hoorde volgens hem vijf keer per dag bidden echt niet bij. De islam zou zich in zijn optiek vanzelf gaan ontwikkelen tot iets van de binnenkant van mensen.”

Dat is niet gebeurd. Is het feit dat hij zelf niet religieus was zijn grote blinde vlek geweest?

„Dat is moeilijk te zeggen. Hij is zijn hele leven bevriend gebleven met christenen, onder wie de theoloog Herman Bavinck. Maar veel dingen die Bavinck zegt, bijvoorbeeld hoe die de hemel in allerlei bewoordingen schildert, gaan Snouck boven de pet. Hij kan daar niets mee. Hij is zich daar overigens ook van bewust.”

Waar komt die onwil of misschien wel onmacht ten aanzien van het christelijk geloof vandaan?

„Om die vraag te beantwoorden, moet je gaan psychologiseren en daar houd ik niet van. Je kunt een heel verhaal houden over een vader die werd afgezet als predikant en vervolgens hele dagen thuis zat, maar wat dat voor impact had op Snouck weten we simpelweg niet. Wat ik wel kan bewijzen: Snouck was een wetenschapper pur sang. Een rationeel denker. Bijbelwetenschapper Abraham Kuenen was aan de Rijksuniversiteit in Leiden een vaderfiguur voor hem; net als hijzelf een rationele, droge wetenschapper. Daar zat geen greintje spiritualiteit bij. Snouck vond die houding geweldig.”

Is het lastig om een biografie te schrijven over iemand die zich niet in het hart laat kijken?

„Je moet het ermee doen. Zoals ik hem aantrof in zijn werken, zo was hij ook voor zijn omgeving. Je kunt bijvoorbeeld nergens lezen wat hij voelde voor zijn Nederlandse vrouw. Geen snipper over haar, zelfs niet aan zijn leermeester Theodor Nöldeke. Maar toch zijn er hier en daar doorkijkjes, kleine krabbeltjes vaak, waarachter een wereld schuilgaat. Zo vond ik dat hij helemaal van de kaart was toen zijn eerste, Indische, vrouw stierf in het kraambed. Geestelijk was hij toen ten einde raad. Dat toont een heel andere kant van de man.”

Snouck is vaak verweten dat hij onethisch te werk ging. Hij liet zich zelfs besnijden om zich als moslim voor te kunnen doen en zo Mekka binnen te komen.

„Hij had er ontzettend veel voor over om zijn onderzoeken te kunnen uitvoeren. Zelf vond hij niet dat hij daarin moreel verwerpelijke keuzes maakte. Het was voor de wetenschap, hè? Het is trouwens de vraag of die besnijdenis nodig was. Hij dacht misschien daarop gecontroleerd te worden op weg naar Mekka, maar dat gebeurde helemaal niet. Hij had zich ook gewoon als niet-besneden moslim kunnen voordoen.”

In zijn tijd kwam het zionisme sterk op. Dat was en is onder moslims een gevoelig punt. Hoe keek hij daar tegenaan?

„Daar had hij heel interessante gedachten over. Op latere leeftijd keerde Snouck zich heel erg tegen het zionisme omdat hij zag dat zionisten op een koloniale manier omgingen met Palestijnen. Veel zionisten schreven over Palestijnen als mensen die niet in staat waren om een nationaal gevoel te ontwikkelen – dat was zo’n beetje hoe er ook over Indonesiërs werd geschreven. De latere Snouck, die niets meer van kolonialisme moest hebben, wierp dat verre van zich. Maar, en dat is interessant, tegelijkertijd was hij ook een expliciet bestrijder van antisemitisme. Dat kwam met name in Duitsland snel op in die jaren. Snouck was er in die tijd glashelder over dat antisemitisme verwerpelijk is. Dat vind ik een opmerkelijke combinatie: hij was zowel tegen zionisme als tegen antisemitisme.”

Nederlands-Indië is allang onafhankelijk. Maar de worsteling met het beleid rond de islam is gebleven. Wat zou Snouck vandaag de dag adviseren aan de overheid?

„Hij zou zeggen: Er zijn nu ongeveer 1 miljoen moslims in Nederland. Dat is een feit, punt. Die moet je volledig de ruimte geven om moslim te kunnen zijn in de samenleving. Dus geen gezeur met vergunningen voor moskeeën en zo.

Verder zou hij zeggen: Moslims zijn gewone mensen; je hoeft niet bang voor hen te zijn. Godsdienst is één kant van hun bestaan, maar er zijn ook andere kanten. En dé moslim bestaat sowieso niet.

Tegelijk zou hij zeggen dat de overheid hard op moet treden tegen radicalisme. Er zit in de islam iets waardoor moslims kunnen worden overgehaald tot de jihad, vond Snouck. De jihad is nu eenmaal onderdeel van de islamitische leer en dat verander je niet. Daarom moet je goed monitoren of individuen gevaarlijk worden. Als dat zo is, dan zou hij pleiten voor direct ingrijpen. In zijn tijd betekende dat verbanning naar een ander deel van Nederlands-Indië. Nu zou hij er misschien voor pleiten om deze mensen op andere manieren uit de samenleving te halen.

Nog een ander punt is dat hij erg tegen buitenlandse inmenging zou zijn. In zijn tijd streed hij tegen immigratie uit de Arabische wereld naar Nederlands-Indië. Die immigranten uit Arabië maakten de islam intoleranter en militanter, vond hij. Vertaald naar de praktijk van nu betekent dit dat hij tegen financiering van moskeeën vanuit Saudi-Arabië zou zijn.”

Zijn studenten waren bang voor Snouck. Had u zelf onder hem kunnen werken?

„Hij nam het allemaal wel heel serieus. Dat zou ik moeilijk gevonden hebben. Ik heb mijn boek opgedragen aan de historici Wesseling en Fasseur. Die hebben mij veel geleerd, maar altijd met de nodige ironie. Dat spreekt mij aan; een lichte toets. Ik had Snouck vermoedelijk niet zomaar als mijn hoogleraar gekozen.”

Boekgegevens

Snouck. Het volkomen geleerdenleven van Christiaan Snouck Hurgronje, Wim van den Doel; uitg. Prometheus; 622 blz.; € 49,99

-—