De officiële vwo-richtlijn voor het vak Duits noemt vier criteria: luister-, spreek-, lees- en schrijfvaardigheid. De zin in deze richtlijn die daarna volgt, spreekt boekdelen: „Daarnaast maak je bij Duits ook kennis met de Duitse literatuur, lees je een aantal boeken en leer je een stuk Duitse literatuurgeschiedenis.” De uiterst vage formuleringen maken duidelijk dat de Duitse literatuur het aanhangsel en bepaald geen fundamenteel sluitstuk van de leerdoelen vormt. De docent(e) moet er dan maar het beste van zien te maken. Dat kan goed gaan, maar ook in een nachtmerrie eindigen.

Op de leeslijst van het vak Duits moeten volgens de officiële richtlijn „ten minste drie literaire werken” staan. Bovendien moet de leerling in staat zijn „literaire tekstsoorten te herkennen” en kennis hebben van „hoofdlijnen van de literatuurgeschiedenis”. Dat zijn genoeg leerdoelen om alle tijd die voor het vak Duits op het rooster staat zinvol in te vullen.

Een kleine inventarisatie van de informatie die afzonderlijke scholen over de leeslijst vwo geven, laat zien dat de feitelijke invulling van het onderdeel ”Duitse literatuur” sterk varieert. Het aantal te lezen boeken bedraagt minimaal drie. De leerling krijgt een lijst met boeken voorgelegd waaruit drie titels als ”verplicht” gelden. Daarover worden schriftelijk vragen gesteld „waaruit duidelijk blijkt dat je de boeken in het Duits gelezen hebt.” De grote lijst met titels is op de twintigste en de eenentwintigste eeuw gericht. De negentiende eeuw is slechts met Gottfried Keller en Theodor Storm vertegenwoordigd.

Een duidelijke evergreen is de Zwitserse schrijver Friedrich Dürrenmatt met de detectiveroman ”Das Versprechen”. Op sommige lijsten staat Dürrenmatt (hij werd honderd jaar geleden geboren) zelfs met vijf titels, meest misdaadromans.

Kunst- en vliegwerk

Hoe maakt een docent de drieslag leeservaring, literaire begrippen, literatuurgeschiedenis waar met een dergelijke, zeer beperkte leeslijst? En met de hete adem van de specifieke taaldoelen in de nek? Kan een docent de poëzie uit de Barok of het sprookje uit de Romantiek behandelen zonder op teksten uit die periodes terug te grijpen? Misschien lukt het de ene docent met kunst- en vliegwerk, terwijl een andere docent genoegen moet nemen met een sterk gereduceerd programma.

Als het accent van de toetsing Duitse literatuur niet allereerst op de vaak genoemde „leeservaringen” ligt (die bieden een ontsnapping naar het al te persoonlijke), maar op de culturele inbedding van literatuur, krijgen de drie leerdoelen een andere inhoud. Literatuurbeschouwing vanuit de samenhang van de literatuur met ontwikkelingen binnen de andere kunsten, en met geloofswijzen en denkpatronen uit een bepaalde tijd, opent vroeger eeuwen voor de leerling en voorkomt dat oppervlakkige typeringen van bijvoorbeeld de Verlichting voortbestaan.

Afstemming

Adviezen op onderwijskundig gebied zijn gemakkelijk te geven, maar ze ketsen dikwijls af op de zware dagelijkse praktijk. Van praktische waarde zijn dan eerder die aanbevelingen die uit het onderwijs zelf komen. Een ervan is niet nieuw, maar het opnieuw overdenken meer dan waard. Dat is de suggestie om de literatuuronderdelen van de moderne talen op elkaar af te stemmen. Een dergelijke integratie van taalgebonden onderwijs op het gebied van de literatuur vereist de wil om samen te werken en vergt veel studie. Uit eigen ervaring weet ik dat bijvoorbeeld op het Ichthus College in Veenendaal de integratie van de afzonderlijke literatuurstudies met filmstudie, ethiek en cultuurfilosofie prachtige resultaten opleverde. Dan leidt de studie van de Duitse letterkunde tot inzichten en kennis die echt innerlijk vormend zijn voor leerlingen. Is het realistisch om tot een veel strakkere formulering van de leerdoelen ”literatuur” te komen? Leermateriaal is er volop in onze tijd. Nu de lesuren nog.

De auteur doceerde, na enkele jaren leraarschap, Duitse Letterkunde en Cultuurwetenschap aan de Radboud Universiteit Nijmegen.