Column (Ewoud de Jong): Alle stemmen horen

We raken hier namelijk aan die diepmenselijke neiging niet-bereid, niet-ontvankelijk te zijn. Van Iperen legde in haar indrukwekkende lezing de vinger bij de nationale expressie hiervan. „Nederland heeft te snel de dimlichten op haar verleden gericht”, constateerde ze, „nog voordat de feiten in kaart zijn gebracht.” Ook Primo Levi, de Joods-Italiaanse schrijver die Van Iperen citeerde, geeft dit vlijmscherp weer: „Het was alsof elk van die mensen ons vragen had moeten stellen, op onze gezichten had moeten lezen wie we waren en nederig ons verhaal had moeten aanhoren. Maar niemand keek ons aan, niemand nam de uitdaging aan; ze waren doof, blind en stom, verschanst in hun ruïnes als in een fort van niet-willen-weten, nog altijd sterk, nog altijd in staat tot haat en verachting, nog altijd gevangen in hun oude verwarring van trots en schuld.” Waarom? Levi spreekt hier over trots en schuld. Ik zou willen toevoegen: schaamte. Schaamte, omdat we ons niet gezien willen weten in ons falen, in ons tekortschieten. Ons falen in de dappere en moedige Nederlander te zijn die opkomt voor het recht van de verdrukten. Om dat wat is in alle afschuwelijkheid onder ogen te zien, om het stille appel om hulp in de ogen van de verdrukte te beantwoorden met een: hier ben ik voor jou. We faalden toen, we falen nu, zowel collectief in allerlei verbanden als in het eigen kleine leven. „Maar niemand keek ons aan (...), ze waren doof, blind en stom”, schrijft Levi. We herkennen het wel. Als we ons schamen, kijken we weg, lukt het ons niet de ander aan te kijken. Lukt het ons ook niet echt iets te zeggen. Praten lukt waarschijnlijk wel, maar werkelijk iets zéggen niet. Wegkijken en zwijgen zijn expressies van schaamte. En zolang we wegkijken en zwijgen houdt de schaamte stand. Zó wordt de schaamte hoe langer hoe meer een destructieve macht die ons in de greep houdt. Want, en hier begint het mee, ben ík in staat in de spiegel te kijken, en wie zie ik dan? Ben ik in staat om mijn radio of spotify eens uit te zetten, alle stemmen van buiten tot zwijgen te brengen en stil te zijn? Om vervolgens te luisteren naar álle stemmen in mij. En dat zullen er veel zijn, misschien wel tegenstrijdige stemmen, stemmen die we liever niet willen horen maar zich toch láten horen. Stemmen, misschien uit een ver verleden, die zo zacht klinken dat we ze aanvankelijk nauwelijks (kunnen) opmerken en pas gaandeweg door barrières –afweermechanismen, om met de psychoanalytici te spreken– heen breken en sterker worden. Er is een binnenwereld, die de Britse psychoanalyticus Christopher Bollas treffend omschrijft als de ”unthought known”, het niet-gedachte gewetene. Wij wísten wel dat niet heel Nederland in het verzet zat, maar we dachten-niet. Wij wéten wel wat ons te doen staat als we geconfronteerd worden met schrijnend onrecht, maar wij denken-niet en handelen-niet. We kunnen ons wel verschansen in een fort van niet-willen-weten, om met Levi te spreken, maar we weten het wél. Misschien gaat het in onze nationale collectieve binnenwereld wel net zo als in onze private eigen binnenwereld: als we alles zouden dénken wat we weten, is het leven onverdraaglijk. Wie kan met zijn schande leven, met zijn falen, met zijn haat en afgunst? Slechts langzamerhand kan onze collectieve en private afweer misschien afnemen en kunnen we de polyfonie aan stemmen gaan hóren en verdragen. Een spirituele wijsheid? Ja, de bereidheid álle stemmen te horen, heeft alles te maken met de verborgen werking van de Heilige Geest, die immers in álle waarheid leidt. _De auteur is psychiater_

Column (Ewoud de Jong): Alle stemmen horen

Opinie

RD.nl in uw mailbox?