In de voormalige Jacobskerk van de vrijzinnig hervormden in Haarlem wordt nu bier gebrouwen. De Clemenskerk in Hilversum is tegenwoordig een trampolinepark voor kinderen. In Utrecht is de Sint-Martinuskerk verbouwd tot een complex van veertig appartementen. De Heilig-Hart-van-Jezuskerk in Hengelo werd een basisschool. De Westerkerk van de gereformeerde gemeente in Utrecht is sinds enkele jaren hotel, cultuurpodium en buurtcafé.

Boekhandel, dorpshuis, expositieruimte, fitnessruimte, gezondheidscentrum, kantoor, theater, winkel, yogaschool, bibliotheek. Een kerkgebouw kan bijna elke denkbare functie krijgen, zo blijkt uit een rijk geïllustreerd salontafelboek waarin de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 88 voorbeelden van hergebruik van kerkgebouwen geeft.

Dat kerken een andere eigenaar of functie krijgen, is een eeuwenoud verschijnsel, benadrukken de samenstellers. „Na de Reformatie werden rooms-katholieke parochie- en kloosterkerken op grote schaal getransformeerd tot protestantse godshuizen. Bij leegstand werden kerkgebouwen hergebruikt als weeshuis, opslagplaats of hospitaal. Gebouwen en bouwmateriaal waren immers kostbaar, hergebruik was dan ook vanzelfsprekend.” Zo kende de Grote Kerk van Veere al sinds de zeventiende eeuw allerlei functies, van gebedshuis voor meerdere geloofsgemeenschappen, militair hospitaal en opvangplek tot het huidige gebruik als cultuurpodium en historisch belevingscentrum.

Nieuw zijn de systematische en geplande herbestemmingen die zich de laatste decennia op grote schaal voordoen. Ze zijn het gevolg van de voortschrijdende ontkerkelijking, vergrijzing van het kerkelijk ledenbestand en fusies van kerkelijke gemeenten. Van de 7110 kerkgebouwen in Nederland worden er 5285 nog als kerk benut. De verwachting is dat de komende jaren nogal wat kerken worden gesloten, waarvoor dan een nieuwe functie gevonden moet worden.

V

erlengde

Het liefst zien kerkbesturen die nieuwe bestemming vooral in het verlengde van het oorspronkelijke gebruik liggen. In de praktijk kan dat heel verschillend uitvallen. Nieuw religieus gebruik lijkt voor de hand te liggen. Zo is in de voormalige gereformeerde kerk in Hemelum in Friesland een Russisch-orthodox klooster gevestigd. De gereformeerde Stationsstraatkerk in Zaanstad is nu een Servisch-orthodoxe kerk. Toch is dat niet altijd even eenvoudig. Andere christelijke genootschappen worden soms als ‘concurrent’ gezien en nieuwe internationale christelijke geloofsgemeenschappen die op zoek zijn naar ruimte, kunnen een kerkgebouw vaak niet bekostigen, waardoor hergebruik niet van de grond komt.

Niet-christelijke geïnteresseerden mogen tegenwoordig slechts bij uitzondering een leeg kerkgebouw betrekken. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw werden kerken nog wel her en der omgevormd tot moskee, zoals de Omar-Al-Farouqmoskee in Utrecht. De laatste jaren komt dat nauwelijks nog voor. „Bij christelijke kerken is een grote mate van terughoudendheid ontstaan om kerkgebouwen aan islamitische gelovigen over te dragen”, schrijven de auteurs van ”Kerkgebouwen”, die in dat verband wat versluierend verwijzen naar „de maatschappelijke dynamiek.” Een uitzondering is de hervormde Immanuëlkerk in Barneveld, die dit jaar wordt overgenomen door Marokkaanse moslims. De rooms-katholieke Sint-Victor-en-Gezellenkerk in Afferden en de hervormde kerk in Musselkanaal zijn omgevormd in boeddhistische tempels.

Overigens lijkt te gelden dat als een kerkgebouw eenmaal een nieuwe functie heeft gekregen, een volgende stap gemakkelijker wordt aanvaard. Zo was de Eben-Haëzerkerk uit 1960 in Utrecht achtereenvolgens een christelijke gereformeerde kerk, een biljartcentrum, een sportschool en onderkomen van welzijnsorganisaties. In 2015 kreeg het gebouw zijn religieuze bestemming terug, als de Chinees-boeddhistische Longquantempel.

S

upermarkt

Veel kerkbesturen prefereren voor de herbestemming van hun kerk sociaal-maatschappelijke of culturele functies. „Andere kiezen, daar waar dat kan, voor het geld dat een gebouw oplevert. Ze hebben minder moeite met commerciële functies als woningen, kantoren of winkels.”

Over wat passend is, wordt niet gelijk gedacht. „Zo beschouwden velen de herbestemming van de Bernadettekerk in Helmond tot supermarkt als onwaardig. Niet alleen hebben mensen moeite met de commerciële kant, maar ook met de omgang met interieurelementen. Zo hing er een prikbord boven het wijwaterbakje en een brandslang boven een wijdingskruis. Inmiddels zit er een andere supermarktketen, die door opvallende gevelreclame het uiterlijk van het gebouw domineert.”

Waardigheid heeft dus ook van doen met al dan niet respectvol omspringen met het kerkgebouw. „Bij de tot markthal ingerichte kerk in Sas van Gent bleef het voormalige karakter behouden en voegt de nieuwe functie zich naar de kerk. Bovendien is de markt bedoeld voor lokale leveranciers die, deels met sociale doeleinden, zorgen voor nieuwe vitaliteit. En dat voelt anders dan een anonieme supermarktketen die zich in een kerk vestigt.”

De bevolking van Hooge Zwaluwe sprak bij de herbestemming van de Willibrorduskerk tot restaurant Onze Kerk zelfs expliciet de voorkeur uit voor een lokaal gewortelde exploitant. „Vanuit het perspectief van de bewoners speelt ook de vraag of een kerk publiekelijk toegankelijk blijft of een afgesloten domein wordt. In het laatste geval is sprake van een harde scheiding en dat wordt veelal als ongewenst ervaren.”

Voor de omwonenden spelen bij de herbestemming van een kerk daarnaast pragmatische factoren een rol. „Functies waar veel publiek op afkomt leveren extra verkeersbewegingen op en vragen om parkeerruimte, waar de buurt niet altijd op zit te wachten.”

Erfgoedinstellingen zien graag dat recht wordt gedaan aan de cultuurhistorische betekenis van het kerkgebouw. „De nieuwe functie is voor hen minder van belang dan de wijze waarop in het ontwerp en het gebruik met de karakteristieke historische kwaliteiten van de kerk wordt omgegaan.”

A

cceptatie

Niet-religieus gebruik van een kerkgebouw zal bij sommigen nooit goed vallen, concluderen de samenstellers van ”Kerkgebouwen”. Maar herbestemmingen tot wooncomplex of boekhandel zijn inmiddels wel praktijk geworden. „Terwijl de eerste kerken waarin appartementen zouden komen enkele decennia geleden bijvoorbeeld nog tot ophef leidden. Dat geldt ook voor horeca. Het verbouwen van een kerk tot brouwerij gaat veel gelovigen te ver. Maar als er dertig jaar en twee andere bestemmingen tussen zitten, ebt het gevoel van verontwaardiging weg en treedt gaandeweg acceptatie op.”

Boekgegevens

Kerkgebouwen. 88 inspirerende voorbeelden van nieuw gebruik, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed; uitg. Blauwdruk; 400 blz.; € 39,50