Wendy Lower, een Amerikaanse historicus die is gespecialiseerd in de Holocaust en de Tweede Wereldoorlog, schreef het boek ”Het ravijn” over deze foto. De foto is gruwelijk, al heb je dat misschien niet meteen in de gaten. Je ziet een bos, een groot gat en een aantal soldaten die aan het schieten zijn. De rook komt uit de geweerlopen. Je ziet gedeeltelijk verborgen door die rook een gebogen vrouw staan. Met haar linkerhand houdt ze een jongen vast die geknield op de grond zit. Ze staat voor een andere jongen, die ze met haar lichaam beschermt. Zojuist heeft een kogel haar van het leven beroofd. Dadelijk valt ze om, het gat in, met haar kinderen.

Lower kreeg deze foto onder ogen toen ze in 2009 in het archief van het Amerikaanse Holocaust Memorial Museum in Washington bezig was met onderzoek. Zij kwam daar in contact met twee journalisten uit Praag die een afdruk van de foto bij zich hadden. Volgens hun gegevens was die op 13 oktober 1941 genomen in Miropol in Oekraïne. Lower zag dadelijk dat het een bijzondere foto was. Er bestaan maar weinig foto’s waarop de moordenaars tijdens het begaan van hun daad zijn vastgelegd.

De wetenschapper besloot het spoor van de foto te volgen. Ze schreef er het boek ”Het ravijn” over. Daarin staan de verschillende elementen van de foto centraal en worden ze geplaatst in een bredere context: het ravijn, de moordenaars, de Joden en de fotograaf. De foto werd gemaakt door Lubomir Skrovina, een Slowaak, die daar als soldaat gelegerd was en zich later aansloot bij het verzet tegen de Duitsers.

Het onderzoek bracht haar naar diverse plaatsen op de wereld, onder andere naar Miropol, de plaats delict, waar tot in de Tweede Wereldoorlog een Joodse gemeenschap was van ruim 1000 mensen. Nadat de Duitsers de plaats op 6 juli 1941 hadden veroverd, brachten ze bijna de hele Joodse bevolking binnen een jaar om met drie moordacties. De eerste, in juli 1941, kostte 24 Joden het leven; de tweede, op 13 oktober 1941, 250; de derde, in februari 1942, tussen de 750 en de 950. De bewuste foto is gemaakt tijdens de tweede moordpartij.

Lower beschrijft de hele moord­actie, die begon met het zoeken van arbeidskrachten onder de plaatselijke bevolking om de graven te delven. Daarna zochten de SS’ers de moordenaars. Ze vonden twee Duitse grens­politiemannen, Erich Kuska en Hans Vogt, die zich vrijwillig meldden. Later kregen ze contact met drie Oekraïense mannen die in dienst waren van de politie van Miropol die ook hielpen met het doodschieten. Op de foto staan twee Oekraïners vooraan en daarachter twee Duitsers, herkenbaar aan hun verschillende uniformen.

Het is Lower niet gelukt om achter de identiteit van de Joodse vrouw en haar twee kinderen te komen, ondanks alle pogingen daartoe, zoals het doorspitten van duizenden archiefpagina’s met namen en het bekijken van vele foto’s.

De Duitse moordenaars zijn hun straf ontlopen. De Oekraïners zijn wel gestraft. Twee van hen, Les’ko en Gnjatoek, kregen de doodstraf en werden in 1987 geëxecuteerd. De derde, Rybak, werd tot vijftien jaar cel in een Sovjetgevangenis veroordeeld.

De resten van de doden in het massagraf zijn in 1986 opgegraven en elders begraven. Lower heeft gevraagd of de plaats gemarkeerd kon worden, waarop een Duits team naar de locatie reisde. Men vond de plek echter niet bijzonder genoeg. Er zijn, naar een schatting van de organisatie Yahad-In-Unum, 916 van dergelijke massagraven in Oekraïne, waarin naar schatting meer dan 1 miljoen Joden zijn begraven. Van de helft van hen zijn de namen niet bekend.

Het is een schokkende foto en een onthullend boek. Wie de foto gezien heeft en het boek gelezen heeft, heeft een onuitwisbaar beeld gekregen van de Holocaust. Eén persoon, Ludmilla Blekhman, heeft de moordpartij overleefd.

Boekgegevens

Het ravijn. Een foto, een gezin en de verborgen werkelijkheid van de Holocaust, Wendy Lower; uitg. Spectrum; 304 blz.; € 26,99