Premier Rutte beroept zich op een breed draagvlak als argument om de avondklok te verlengen. Minister Grapperhaus stelt dat mensen met deze maatregel meegroeien. Minister Kaag beschouwt de vrijheidsbeperkingen als veiligheidsmarge om elders in de samenleving meer mogelijk te maken. Het is een veeg teken voor de gebrekkige waardering van grondrechten wanneer een zware inbreuk op een wezenlijke vrijheid wordt gekoppeld aan draagvlak, gewenning en onderhandelingsruimte.

Als het gaat om de waardering van grondrechten, geeft de avondklok een klinkend voorbeeld. In het hoger beroep tegen het vonnis van de voorzieningenrechter Den Haag over het opheffen van de avondklok komt dat scherp naar voren. De opsomming van het hof Den Haag klinkt als een klok. Het gaat direct om een inbreuk op het recht op bewegingsvrijheid (artikel 2 Vierde Protocol EVRM) en het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer (artikel 8 EVRM en artikel 10 Grondwet). Indirect wordt de vrijheid van vergadering, betoging en het belijden van godsdienst en levensovertuiging (artikel 9 en artikel 10 EVRM en artikel 6 en artikel 9 Grondwet) getroffen.

Ruime marge

Dit lijstje geeft meer dan voldoende reden om een uiterst zorgvuldige afweging te maken. De Staat is dan ook gehouden aan eisen van rechtmatigheid, subsidiariteit (er is geen ander middel voorhanden) en proportionaliteit (het middel staat in de juiste verhouding tot het doel). In hoger beroep doet de rechter de subsidiariteit zonder veel plichtplegingen af met het argument dat het primair om een politieke afweging gaat. Alleen bij evident verkeerde keuzes zou er ruimte zijn voor rechterlijk ingrijpen. Met betrekking tot de proportionaliteit gaat de rechter, uiterst summier gemotiveerd, mee in het argument van de Staat dat er uitzonderingsmaatregelen zijn en dat de avondklok (wie zal het ontkennen?) slechts over een deel van de avond en nacht gaat.

De boodschap van het hoger beroep is in Den Haag welwillend ontvangen. Met deze in hoger beroep toebemeten ruime marge heeft de Staat een vrijbrief in handen om zonder al te veel obstakels grondrechten ingrijpend te beperken. Daarmee is tegelijk de status van grondrechten aanzienlijk omlaaggegaan. Argumenten om ze te beperken, zijn zaken als populariteit (draagvlak) en gewenning (meegroeien). Een zware inbreuk op grondrechten wordt ingezet als onderhandelingsruimte (om elders meer mogelijk te maken).

Hellend vlak

De overwegingen van Rutte, Grapperhaus en Kaag zijn vanuit een politieke invalshoek bezien begrijpelijk. Het terugdringen van sociale contacten is nu eenmaal een hoeksteen in het coronabeleid van het kabinet. Maar vanuit rechtstatelijk perspectief is het een groot bezwaar om een ingrijpend middel als de avondklok zonder blikken of blozen mee te nemen in het gehele pakket van maatregelen.

Grondrechten horen niet afhankelijk te zijn van het draagvlak van de dag. Als onze rechten en vrijheden afhankelijk worden van opiniepeilingen, ondergraven we als land de rotsvaste zekerheid die burgers mogen ontlenen aan hun rechten en vrijheden. Als het gelaten ondergaan van inperkingen grond geeft aan het laten voortduren van een inbreuk op grondrechten, zijn we als land op een hellend vlak beland. Als grondrechten de inzet worden van onderhandelingen, zijn we het zicht op de fundamentele waarborgen die grondrechten horen te bieden, kwijtgeraakt.

Ontzag

Het debat over de avondklok is geen geïsoleerde discussie. Dezelfde haast achteloze benadering van grondrechten weergalmt in de discussie over grondrechten als de vrijheid van onderwijs en de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging. Sneller dan wenselijk raken we gewend aan de misvatting dat de bescherming van grondrechten afhankelijk is van de inzichten van toevallige politieke meerderheden. In plaats daarvan zouden we waardering, of zelfs ontzag, mogen hebben voor een in de loop van de eeuwen zorgvuldig opgebouwd samenstel van rechten, vrijheden en plichten. Grondrechten die zekerheid bieden, die in relatie staan tot elkaar, die botsen en schuren. Onze Grondwet is geen grabbelton van willekeurige politieke overtuigingen of de speelbal van de opiniepeiling van de dag.

De auteur is werkzaam voor de Fractie-Nanninga in de Eerste Kamer en de fractie van de Onafhankelijke Conservatieve Liberalen in de Provinciale Staten van Overijssel.