Piotr werkt bij de keizerlijke en koninklijke staatsspoorwegen op het kleine station van Topory-Czernielica (district Sniatyn) in het ver van de hoofdstad Wenen gelegen Oost-Galicië. Het kleine station ligt aan de spoorlijn Lemberg-Czernowitz-Itzkany. Lemberg ligt anno 2020 in Oekraïne, Galicië bestaat als politieke eenheid niet meer.

De namen van de mensen in Oost-Galicië, de namen van de Galicische dorpen en steden doen voor een aan het Duits gewend oor vreemd, zelfs exotisch aan. Onmiddellijk komt de vraag op: hoe kunnen de volkeren van het enorme Oostenrijkse keizerrijk elkaar verstaan? In 1914, bij het begin van de Eerste Wereldoorlog, wordt het probleem nijpend, wanneer een slagvaardig leger op de been moet worden gebracht.

Landstorm

De analfabeet Piotr beleeft een vreugdevol moment wanneer hij tot baanwachter wordt bevorderd. De vreugde over de echte dienstpet met keizerlijk insigne is echter van korte duur. Piotr wordt opgeroepen voor 
de Landstorm. Het is een teken aan de wand dat al deze al wat oudere boeren en arbeiders, 
afkomstig van Galicië tot Karinthië, nodig zijn om de Russische aanval te weerstaan.

Piotr wordt als nieuwbakken soldaat gekeurd, geknecht en in het grijze uniform van de infanterie gehesen. Binnenkort staat hij aan het front met zijn karabijn. De roman eindigt op het moment dat Piotr de eed van trouw aan de keizer van Oostenrijk heeft afgelegd.

”Het zout der aarde” gaat niet over de bloedige gevechten, de roman gaat over de geestesgesteldheid die de oorlog mogelijk maakt. De gebeurtenissen in het leven van Piotr demonstreren de geleidelijke ontmenselijking van de rekruten van de Landstorm.

Piotr is een diepgelovige man die met beide benen in de Grieks-orthodoxe traditie staat. Voor Piotr zijn God en keizer Frans Jozef ten nauwste met elkaar verbonden. Het geloof in de keizer begint echter allengs te tanen. Bij anderen komt het geloof in het leger daarvoor in de plaats. De personificatie hiervan is de ”Stabsfeldwebel” Bachmatiuk uit Oekraïne: „De religie waarin hij vurig geloofde en die hij verkondigde was het leger.”

Verwording

Bachmatiuk is de „kapelaan van de Subordinatie.” Tot slaafse gehoorzaamheid kneedt Bachmatiuk zijn rekruten. Aan deze gestoorde officier demonstreert de verteller de vervanging van de vertrouwde woorden uit de Bijbel –uit zowel het Oude als het Nieuwe Testament– door deze woorden in de context van het Oostenrijkse militaire reglement te plaatsen. „Reglement D. 1 en D. 2, het Oude en het Nieuwe Testament.” Dat gebruik van de Bijbel is een vertelstrategie die pijn doet aan de oren van degene voor wie deze woorden onaantastbaar en heilig zijn. Daar moet de lezer op zijn voorbereid. De bedoeling van de verteller is het aantonen van de totale verwording van het denken in militaire termen. De titel van de roman is even ironisch bedoeld als de talrijke Bijbelcitaten.

Hoewel de roman soms de centrale figuur Piotr iets te lang uit het oog verliest, is het oproepen van de geest van 1914 in het overjarige Oostenrijk wel degelijk geslaagd. De typering van mensen als de Joodse arts Jelinek of de hoogste officier Leithuber is meesterlijk.

Wat gebeurt er verder met Piotr? In haar informatieve nawoord bij de Nederlandse vertaling vertelt Madeleine Rietra dat de manuscripten van de twee volgende delen van deze trilogie in 1940 in een koffer zaten in het water van de Middellandse Zee belandde toen het gezin Wittlin voor de nazi’s moest vluchten. Tot aan zijn dood heeft Wittlin geprobeerd de trilogie te voltooien, maar dat is hem uiteindelijk niet meer gelukt.

Boekgegevens

Het zout der aarde, Jozef Wittlin (vert. Dirk Zijlstra); uitg. Wereldbibliotheek; 319 blz.; € 22,99