Een schrijnend voorbeeld is de toeslagenaffaire. Goedwillende ouders die zich van geen kwaad bewust waren, werden op grond van computermodellen als fraudeurs gebrandmerkt. Ook hier gold: ”De computer zegt het.” Wie heeft het lef dat te weerspreken?

Medewerkers van overheidsdiensten of van bedrijven steken soms hun handen in de lucht als ze klanten vertellen dat de computer het zo voorschrijft. Dat gebaar onderstreept hun machteloosheid tegenover het computersysteem.

Dit gevoel is ook niet misplaatst. Wie kan als eenvoudig gebruiker een ingewikkeld computersysteem doorgronden, laat staan aanpassen? Zelfs voor experts is dat vaak nog heel moeilijk. Afwijkingen van het systeem snapt een computer doorgaans niet.

Dat een systeem moeilijk is te doorgronden, blijkt bijvoorbeeld ook als er iets fout gaat, zoals deze week bij de Belastingdienst. Het heeft dagen geduurd voordat de deskundigen er achter waren waar het mis was gegaan. De computer, of meer algemeen: de techniek, is een macht die gebruikers niet gemakkelijk in hun greep krijgen.

Daar komt nog iets bij. In essentie wordt vaak met een computersysteem geprobeerd om gegevens van mensen in een soort mal te gieten. Mensen moeten in het systeem passen. Dat gaat goed zolang een enkeling maar niet vraagt of van het systeem afgeweken kan worden omdat hij daar persoonlijk de voorkeur aan geeft of belang bij heeft. Dan sputtert het systeem of, ingrijpender, geeft het ”niet thuis”.

Het is een merkwaardige paradox die zich in de loop van de tijd ontwikkelde. Met het uitvinden van nieuwe technieken en systemen kon de mens steeds meer werk overdragen aan machines en aan computers zodat hij een gemakkelijk en vrij leven kon leiden.

Echter, ongemerkt is daarmee de moderne mens in zijn streven naar autonomie en vrijheid in de greep van de techniek gekomen. Zoals de christelijke wijsgeer prof. Hendrik van Riessen (overleden in 2000) jaren geleden in een toespraak zei: „De mens heeft zijn werk overgedragen aan de techniek en is daardoor zonder het te beseffen onderdaan van de techniek geworden.” Van Riessen constateerde toen dat de mens dacht met de techniek de natuurkrachten te kunnen beheersen en zijn macht te vergroten maar dat hij in werkelijkheid zijn eigen onmacht vergrootte.

Behalve dat de (computer)techniek een dominantie factor in onze samenleving is geworden, valt ook te constateren dat mensen te weinig nadenken over het beperken van de macht van de techniek, laat staan dat ze daadwerkelijk stappen ondernemen om die macht te beteugelen.