Dr. G. A. van den Brink pleitte onlangs voor het spreken over rechtvaardiging als vergeving uit Gods barmhartigheid, wat een meer basale eigenschap van God zou zijn dan Zijn rechtvaardigheid. Daarop reageerde onder anderen ds. J. M. D. de Heer, die vast wil houden aan het spreken over rechtvaardiging in juridische termen. Hij maakte daarbij mijns inziens terecht bezwaar tegen het aanbrengen van een rangorde in Gods eigenschappen. Maar als het om rechtvaardiging gaat, leek hij zelf de rechtvaardigheid van God als meer basaal te zien. De eigenschap van barmhartigheid ontbrak in zijn eerste reactie. Ik beperk mijn bijdrage tot de kwestie die aanleiding was: is rechtvaardiging vaderlijke vergeving of rechterlijke vrijspraak?

Metaforen

God is zo oneindig groot dat ons beperkte menselijke verstand en onze menselijke taal en begrippen Hem niet bevatten kunnen. God openbaart Zich aan ons in Zijn Woord vaak in beeldspraak of metaforen. Zo’n metafoor maakt iets duidelijk over God, maar heeft ook altijd haar beperkingen. Als we God een Rots noemen is dat duidelijk: God is niet hard, koud en onpersoonlijk. Andere metaforen vertonen een verdergaande overeenstemming met de werkelijkheid, zoals ”God is een Vader” of ”God is een Rechter”. Maar ook zulke metaforen hebben hun grenzen: ze zeggen nooit alles over God. Niet dat God anders is dan Hij Zich openbaart in metaforen als ”Rots”, ”Vader” of ”Rechter”, maar omdat Hij veel méér is dan dat. Het risico van een verregaand toepasbare metafoor is dat we haar beperkingen uit het oog verliezen.

Vaderlijke vergeving

God vergeeft Zijn kinderen zoals een vader vergeeft: uit liefde en barmhartigheid. Deze metafoor is gegrond in Gods openbaring. Een vader vraagt bij vergeving geen genoegdoening aan zijn kinderen. Genoegdoening aan het recht strijdt met het wezen van het menselijke begrip ”vergeving”. Daarom kan Christus in déze beeldspraak eigenlijk geen plaats hebben. Want waarom zou Hij gestorven zijn als God zonder genoegdoening vergeeft? Eenzijdig denken vanuit deze metafoor leidt tot on-Bijbelse onevenwichtigheid of zelfs onrechtzinnigheid. Wat niet wil zeggen dat deze metafoor niet werkelijkheidsgetrouw en Bijbels is. Maar ze zegt niet alles wat gezegd moet worden, omdat de wezenlijke Bijbelse notie van de gerechtigheid ontbreekt.

Rechterlijke vrijspraak

God spreekt Zijn kinderen vrij zoals een rechter vrijspreekt op grond van recht. Ook deze metafoor is Bijbels. Ze is verdergaand bruikbaar dan die van vaderlijke vergeving, omdat Christus hierin als Borg een plaats heeft. Toch heeft ook zij haar beperkingen. Want een rechter kan niet vergeven uit barmhartigheid zonder zelf schuldig te worden. Wezenlijke Bijbelse noties als barmhartigheid, genade en vergeving kunnen in deze beeldspraak geen plaats krijgen. Vrijspraak op grond van betaling door een borg is juridisch gezien geen vergeving. Ook deze metafoor kan dus niet alles zeggen wat gezegd moet worden.

Het eenzijdig spreken vanuit deze metafoor brengt ook andere moeilijkheden met zich mee: De benadeelde Partij is Zelf Aanklager én Rechter. De Rechter wijst de aangeklaagde Zijn eigen Zoon als Advocaat toe en geeft Hem de opdracht met Zijn leven te betalen voor de schuldige. De Rechter vergeeft uit genade op grond van recht. Allemaal juridische absurditeiten, maar ook allemaal theologische waarheden. In juridische metaforen zijn ze niet goed te verwoorden.

Op de Heere Jezus Christus zijn zelfs meerdere juridische metaforen van toepassing. Hij is Borg, maar ook degene voor Wiens rechterstoel wij allen geopenbaard moeten worden (2 Korinthe 5:10) en Hij heeft macht om Zelf de zonden te vergeven (Mattheüs 9:6). Wie eenzijdig denkt vanuit de gedachte dat alleen de Vader Rechter is en de Zoon alleen Borg, kan deze Bijbelse gegevens geen plaats geven.

Concurreren of completeren

Dr. Van den Brink en ds. De Heer lijken de metaforen van vaderlijke vergeving en rechterlijke vrijspraak te beschouwen als elkaar beconcurrerend: je moet kiezen voor de een of voor de ander. Maar wie kiest, verliest wat onmisbaar is. De metaforen van God als Vader en God als Rechter beconcurreren elkaar niet, maar completeren elkaar. Laat ze beiden staan! God ís een barmhartig Vader die Zijn kinderen vergeeft zonder van hen genoegdoening te vragen. God is óók een rechtvaardig Rechter die Zijn kinderen vrijspreekt op grond van recht, vanwege de genoegdoening door Christus. En Hij is nog veel meer en nog veel groter. De Heidelbergse Catechismus houdt deze twee eigenschappen in antwoord 11 en 12 samen overeind: God ís barmhartig, maar Hij is óók rechtvaardig en wil dat aan Zijn gerechtigheid genoeg gedaan wordt.

In menselijke begrippen sluiten rechtvaardigheid en barmhartigheid elkaar uit. Maar in Christus komen ze samen. In Hem toont God de hoogste barmhartigheid en tegelijk de hoogste rechtvaardigheid. We doen de rijkdom van Gods openbaring tekort – en onszelf schade – als we een van Gods eigenschappen in de rechtvaardiging veronachtzamen uit eenzijdige aandacht voor een andere.

De auteur is uitgever bij Brevier, methodoloog aan de TUA en associate researcher aan de TUK.