In 2018 zag vanuit de kring van de Gereformeerde Gemeenten een mooie studie over dit thema het licht. En nog onlangs kwam een interkerkelijke werkgroep met Nederlandse theologen en predikanten vanuit de gereformeerde gezindte met een verklaring naar buiten waarin zij, zonder veronachtzaming van verschillende accenten, ruimte zien voor vergaande overeenstemming.

Aan deze publicaties zijn recent twee nieuwe studies toegevoegd, ”The Fulfillment of the Promises of God” van Richard Belcher en een uitvoerige bundel opstellen, getiteld ”Covenant Theology”, geschreven door de medewerkers van het Reformed Theological Seminary, een orthodox-gereformeerd seminarie met verschillende vestigingen in de Verenigde Staten. Het mooie aan beide studies is dat zij geschreven zijn door theologen die voluit congeniaal zijn aan de gereformeerde (in dit geval: de Westminster) confessie en vruchtbare pogingen doen het goud van de gereformeerde traditie opnieuw te laten schitteren door het Schriftuurlijke gehalte ervan voor het voetlicht te halen.

De benadering van Westminster kan het hoogtepunt genoemd worden van de ontwikkeling van de verbondsleer binnen de gereformeerde traditie. In elk geval is het de meest uitgewerkte en mijns inziens ook meest gerijpte variant. Vanwege de nauwe connecties tussen Nederland en het Angelsaksische eiland heeft deze verbondsleer ook grote invloed op de Nederlandse gereformeerde traditie uitgeoefend.

Onmisbaar

Het verbond is een van de slagaders van de Bijbel en onmisbaar voor een goed inzicht in de samenhang van de Bijbel, het verloop van de heilsgeschiedenis, het eigene van het werk van Christus en een evenwichtig geestelijk leven. Zoals goed functionerende slagaders essentieel zijn voor een goed functionerend lichaam is een juiste visie op het verbond wezenlijk voor vitale theologie en een gezond geestelijk leven. Andersom, waar het verbond ontbreekt, onderbelicht blijft of onevenwichtig verwoord wordt, ontstaat schade en bestaat zelfs kans op slagaderlijke bloedingen die fataal kunnen zijn. Kennisname en verwerking van deze studies kan dit voorkomen.

De studie van Belcher is een monografie, geschreven door een oudtestamenticus. Belcher neemt zijn uitgangspunt in de verwoording van de Westminster Confessie, die uitgaat van twee verbonden in de heilsgeschiedenis, het werkverbond en het genadeverbond. Het werkverbond, dat de mogelijkheid van leven bood als beloning voor gehoorzaamheid, is onvervulbaar geworden vanwege de ongehoorzaamheid van Adam.

De eis tot gehoorzaamheid geldt echter nog steeds voor elk mens. Na de zondeval treedt het genadeverbond in werking. Dat is opgericht met Christus, Die als laatste Adam de eis tot gehoorzaamheid voor al de Zijnen vervult en zo leven en zaligheid tot stand brengt. Hoewel er binnen de gereformeerde traditie gesproken wordt over één genadeverbond, kent dit genadeverbond verschillende fasen. Belcher bespreekt na de oprichting ervan in het paradijs, achtereenvolgens het abrahamitisch verbond, het mozaïsche verbond, het davidische verbond en het Nieuwe Verbond, dat, geëffectueerd door het verzoeningswerk van Christus, de culminatie van het genadeverbond is.

Hoewel dit reeds door vele anderen beschreven is, is de meerwaarde van Belchers beschrijving dat hier een Bijbelgeleerde aan het woord is die oog heeft voor exegese en aandacht vraagt voor de Bijbelse ver(ant)­woording van deze opzet. Zo geeft hij een gefundeerde onderbouwing voor de gedachte dat er in het paradijs reeds sprake was van een verbond – een gedachte die, ook onder gereformeerde theologen, niet altijd aanvaard wordt, maar die wel wezenlijk is om de Bijbelse tweeslag van Wet en Evangelie, eis en belofte tot gelding te laten komen. Ook waardevol is de interactie met alternatieve verwoordingen, zoals de visie van Meredith Kline, confessionele baptisten die ook teruggrijpen op de Westminstertraditie (maar dan uiteraard zonder de kinderdoop) en de stroming die bekend is komen te staan als het progressieve verbondsdenken. Dit is een beweging gecentreerd rond de belangrijke studie ”Kingdom through Covenant”, die enerzijds congeniaal is aan de gereformeerde traditie, maar anderzijds ook vérder wil gaan (en daarom bijvoorbeeld geen ruimte ziet voor een ”gemengde” gemeente van gelovigen en niet-gelovigen).

Israël

De andere studie, ”Covenant Theology”, is een boek waar je niet omheen kunt, letterlijk niet (het is een pil!) maar ook niet inhoudelijk. Het is geschreven door collega’s van hetzelfde instituut als waar Belcher aan verbonden is, maar anders dan zijn boek is dit een bundeling thematisch ingedeelde artikelen. Na een Bijbels deel waarin de verschillende Bijbelse verbonden één voor één besproken worden volgt een historisch deel waarin de receptie van het thema ”verbond” door de eeuwen heen onder de loep genomen wordt. Het waardevolle hierbij is dat niet alleen het tijdvak van de Reformatie en de periode van de zogenaamde foederaaltheologie (waarin de verbondsleer tot grote bloei kwam) ter sprake komen, maar ook het weinig ontgonnen gebied van de Vroege Kerk en de middeleeuwen. De bundel eindigt met enkele opstellen over diverse aanverwante onderwerpen, zoals verbond en sacramenten, Israël en het dispensationalisme.

Beide bundels kunnen van harte ter lezing aanbevolen worden. Ze getuigen van eerbied voor de Schrift, hoogachting voor de gereformeerde traditie en laten zien dat een gelovige benadering van de Schrift en een wetenschappelijke attitude heel goed samen kunnen gaan.

Vanwege de grote invloed die de Westminster traditie op Nederland heeft gehad zijn deze studies zonder meer ook van belang voor de Nederlandse context. Al eerder is me opgevallen dat er weinig bekendheid lijkt te zijn van wat er buiten de Nederlandse context aan literatuur verschijnt. Een stukje internationale kruisbestuiving zou de Nederlandse interkerkelijke (en binnenkerkelijke) discussie ten goede komen. Deze bundels bieden daar een goede aanzet toe.

The Fulfillment of the Promises of God. An Explanation of Covenant Theology, Richard B. Belcher jr.; uitg. Christian Focus Publications; 324 blz.; ca. € 20

Covenant Theology. Biblical, Theological, and Historical Perspectives, G. P. Waters, J. N. Reid en J. R. Muether (eds.); uitg. Crossway; 672 blz.; ca. € 50