De steeds weer verschuivende einddatum van de lockdown stelt ook boekenuitgevers voor problemen. Is het verstandig een nieuwe uitgave te lanceren op het moment dat de winkels dicht zijn en de mogelijkheid om aandacht te vragen voor een nieuw boek beperkt is? Of is het beter om de verschijnings­datum maar even op te schuiven?

Dat laatste is in elk geval wat Omniboek heeft gedaan met ”De koning van Hispanje. Filips II, verguisd en geëerd” van historicus Arnout van Cruyningen. Het werk over de in het Wilhelmus nog steeds bezongen vorst had al in de schappen moeten liggen, maar wacht nu op het heropenen van de boekwinkels in februari.

Arnout van Cruyningen (Kloetinge, 1960) heeft de afgelopen jaren status opgebouwd als schrijver van verschillende boeken over de Oranjes, de vaderlandse Opstand tegen het Spaans bewind, maar ook over raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt. De Zeeuw bezocht het Christelijk Gymnasium Sorghvliet in Den Haag –de school waar nu de dochters van koning Willem-Alexander les krijgen– en studeerde geschiedenis aan de Radboud Universiteit. Hoofdvak was ”algemene en vaderlandse geschiedenis der nieuwere tijden (1500-1900).” Dat gaf een stevige basis voor de nieuwe verhandeling over Filips II, de antiheld uit de vaderlandse geschiedenis.

Genuanceerd

„Wat mij motiveerde was niet zozeer de behoefte om de man in het zonlicht te zetten als wel om het beeld dat de gemiddelde Nederlander van hem heeft 
enigszins te nuanceren. Ik ben heel erg van de nuance en niet zo 
voor gitzwart tegenover lelieblank”, verklaart hij zijn recente arbeid. „Vooral mensen die in hun schooltijd nog heus geschiedonderwijs hebben genoten, blijken vaak vast te houden aan wat zij zich herinneren van het beeld 
van Filips II dat op de lagere school is geschetst; afhankelijk van de gezindte en dan nog van de strengheid in de leer van de leerkracht, Filips II variërend van een baarlijke duivel tot een halve heilige, van vervolger tot geloofsheld.”

Dat beeld is niet juist, stelt Van Cruyningen. „Zoals wel vaker is de waarheid in het midden te vinden en blijkt Filips II een man met verschillende gezichten. Niet de eendimensionale, fanatieke figuur die we bijvoorbeeld nog tegenkomen in de televisieserie uit de jaren tachtig over Willem van Oranje. Er zijn de laatste jaren goede biografieën van Filips II verschenen van de hand van niet-Spanjaarden. Op een enkele na zijn die niet in Nederlandse vertaling gepubliceerd. Ik heb geprobeerd de bevindingen van die biografen te verwerken in mijn boek, waarin ik Filips schets als Habsburger, als echtgenoot en vader, en als de ”katholieke koning”. Daarbij natuurlijk veel aandacht voor zijn ambivalente gevoelens ten aanzien van de Nederlanden en voor de portrettering van de man in Nederlandse schoolboeken en andere publicaties.” Dat laatste met name in de tijd van verzuiling, toen de „verschillen en tegenstellingen zeer groot konden zijn.”

Onmogelijke taak

In de inleiding van zijn boek schrijft Van Cruyningen dat Filips „in het recente verleden nog „een niet wit te wassen zwart schaap” is genoemd. Hij heeft niet geprobeerd recht te praten wat krom is. „Dit is geen apologetisch, laat staan hagiografisch geschrift”, aldus Van Cruyningen. Het is ook geen volwaardige biografie, al komen de hoogtepunten uit het leven van Filips II (1527-1598) wel voorbij. „De persoon van Filips blijft iets raadselachtigs houden, zelfs voor degenen die zijn op-
treden intensief hebben bestudeerd.”

De opvoeding van de diepgelovige zoon van keizer Karel V was niet eenvoudig en hij nam in 1555 van zijn vader een rijk over dat in feite onmogelijk bijeen was te houden of goed te besturen. Daarvoor was het te divers en te uitgestrekt en had Filips de ongezonde neiging tot twee nullen achter de komma te willen regeren. Pas als alles perfect was, kon er worden gehandeld en alleen met zijn instemming.

Filips was daardoor een notoire twijfelaar en stelde beslissingen steeds uit. De opstandelingen in de Nederlanden profiteerden daar ook van, omdat het betekende dat bevelen soms te laat kwamen en dat Filips zelf vanuit Spanje niet naar Brussel kwam om gehoorzaamheid af te dwingen.

Stug

Het enige wat zijn rijk gemeen had, was de vorst, zo schreef de Engelse biograaf Geoffrey Parker al in zijn in 2014 verschenen boek ”Imprudent King” – in het Nederlands zowel vertaald met ”de roekeloze koning” als met ”de onmachtige koning”. Die titel is een bewust gekozen tegenspraak van de Spaanse bijnaam voor Filips II als ”El Rey Prudente” – ”de verstandige, voorzichtige koning”. Ook Van Cruyningen, die het enorme boek van Parker vertaalde, meent dat Filips’ beleid ten aanzien van de Nederlanden „die kwalificatie beslist niet verdient.” Alleen al vanwege het mateloze geweld dat „hier op zijn gezag werd bedreven.”

Amusant en leerzaam zijn de beschrijvingen die Van Cruyningen geeft van de wijze waarop Filips met name in de negentiende eeuw is geportretteerd, waarbij de godsdienst van de auteur en de beoogde doelgroep –rooms-katholiek of protestants onderwijs bijvoorbeeld– een grote rol speelden. „Filips II was het werktuig in Gods hand om het protestantisme tot staan te brengen”, meende de tot het roomse geloof bekeerde Duitse historicus Reinhold Baumstark, die Willem van Oranje „een gewetenloze protestant” noemde. De eveneens roomse historicus Willem Nuyens noteerde in zijn ”Vaderlandsche geschiedenis voor de jeugd” over Filips dat hij „een stugge man was, die dacht dat alles het best ging wanneer het op zijn Spaans ging. Dit konden de Nederlanders slecht verdragen en vooral niet de groten des lands.”

Geen aansluiting

Willem van Oranje werd door Nuyens verweten in Leiden een universiteit te hebben gesticht om hervormde predikanten op te leiden teneinde het volk vanaf het katholieke geloof af te houden. „De Nederlanden waren voor Filips een vreemd land, waarmee hij weinig sympathie had. De vrije en sociale Nederlanders kregen de rillingen van Filips’ ijzige houding. Hoe meer ze van hem zagen, des te minder leken ze hem te mogen”, gaf de Amerikaan William H. Prescott een meer neutrale kijk op de relatie tussen de Spaanse koning en zijn opstandige onderdanen in de Nederlanden.

De koning van Hispanje. Filips II, verguisd en geëerd. Arnout van Cruyningen; Omniboek, Utrecht; 248 blz.; € 23,50. Verschijnt medio februari.