Het achterliggende jaar – en ook al daarvoor – begon het er steeds meer op te lijken dat waarheid er niet meer zo toe doet. Of dat we op zijn minst een behoorlijke discussie kunnen hebben over de vraag of iets waar is. En ook of de feiten die dienen als onderbouwing van gedane uitspraken wel kloppen. De tegenstellingen in de samenleving zijn er groter door geworden.

Een aantal voorbeelden maakt dat duidelijk. Zo is er discussie over de mate van klimaatverandering en zeespiegelstijging. Een ander voorbeeld is de discussie over de uitstoot van stikstof en hoe en waar die neerkomt. En, welke sector is er in welke mate verantwoordelijk voor? Boeren gaven blijk van hun ongenoegen over de manier waarop het RIVM zijn berekeningen uitvoert. Sommige politieke partijen ontkennen zelfs het bestaan van een klimaat- of stikstofprobleem.

Deze ontkenning van het bestaan van een probleem kwam ook aan de orde bij de coronapandemie. Volgens sommige kritische groepen is er geen sprake van een virus. Deze ontkenning hing nauw samen met de gedachte dat de overheid ons dingen wil doen geloven om zo haar eigen machtspositie te vergroten. En dat alles ten koste van de zo door ons gevierde vrijheid.

En als je de uitingen van sommige wereldleiders volgt, zou je het vertrouwen in het overheidshandelen gemakkelijk kunnen verliezen. Ze construeren waarheden puur om eigen macht en positie te handhaven. Zolang de eigen bevolking of een groot deel daarvan in die bepaalde voorstelling van zaken gelooft, is hun opzet geslaagd.

De Vlaamse filosofe van Poolse komaf Alicja Gescinska schreef vorig jaar ter gelegenheid van de Maand van de Filosofie een alleraardigst essay over ”waarheid en leugen”. Zij bespreekt de vrije wijze waarop onze samenleving, de politici voorop, met waarheid omgaat. Om het tij te keren, zo stelt zij, moeten we ons richten op de morele kwestie die aan de orde is bij de vragen rond waarheid en leugen.

Om dit te verduidelijken, maakt zij onderscheid tussen waarheid en waarachtigheid. Iemand kan te goeder trouw iets beweren dat feitelijk onjuist is. Toch zullen we dat niet direct als leugen betitelen, maar als een onware uitspraak. Als iemand echter met opzet de hand licht met de feiten, is er sprake van een leugen. Dan hebben we met een onwaarachtige persoon te maken.

Dit onderscheid maakt het ook begrijpelijk dat Gescinska het controleren van de feiten (fact checking), wat bijvoorbeeld kranten doen, als een betrekkelijk nutteloze bezigheid ziet. Tenminste, als het erom gaat de verspreider van onwaarheden te corrigeren. Want die is ten principale niet geïnteresseerd in de waarheid. Hoeveel feiten je er ook tegenover stelt die iets anders beweren.

Onze Vlaamse filosofe spreekt van een revolutionaire daad, als waarachtigheid en oprechtheid de boventoon gaan voeren in ons spreken. Want deze morele houding nodigt uit tot gesprek en schept gemeenschap. En vanuit deze houding kunnen ook onbekommerd alle zaken die als feiten zouden moeten gelden, aan de orde komen.

Dit houdt nogal wat in. Voor het debat over milieu en duurzaamheid – daar zal ik me toe beperken – betekent dit een oprechte interesse in de feitelijke stand van zaken. Bijvoorbeeld: Wat berokkent deze stof voor schade aan de gezondheid van plant, dier en mens, op de korte en op de langere termijn? En iets anders: Wat betekent het voor minder ontwikkelde landen als zij op een later tijdstip over vaccins tegen corona kunnen beschikken dan wij?

Het betekent ook dat we niet een kleine onduidelijkheid of een kleine onzekerheid tot abnormale proporties opblazen. Natuurlijk mag de vraag naar een degelijke onderbouwing van een standpunt gesteld worden. En zelfs de vraag: wat is hier ‘een feit’? Maar zelfs dan geldt de morele vraag: met welke intentie stel ik die vraag op dit moment? Ben ik waarachtig?

De auteur publiceert over levensbeschouwing in relatie tot duurzaamheid.