Vrijwel elke gemeente in Nederland heeft een adviescommissie beeldende kunst. Deze club mensen, veelal kunstenaars en liefhebbers met diverse achtergronden, adviseren de gemeente over de aanschaf van beelden in de openbare ruimte.

Bij bouw, verbouw of aankoop van rijkshuisvesting moet een percentage van het budget besteed worden aan kunst. De zogeheten percentageregeling doet sinds 1951 dienst, zij het in verschillende vormen. Het percentage dat besteed wordt aan kunst is gekoppeld aan de grootte van het budget. De regeling geldt wanneer het budget voor de bouw of verbouw hoger is dan 1 miljoen euro.

Vergankelijkheid

Niet alle gemeenten gaan even zorgvuldig om met de kunst die werd verworven bij de verbouwing van een pand of de herbestemming van een wijk. Beeldhouwer Piet Slegers (1923-2016) zei in 2011 in het Reformatorisch Dagblad: „De vergankelijkheid van het werk van een beeldhouwer is groot. Diverse beelden van me die eerder in de openbare ruimte waren te zien, zijn niet meer terug te vinden. Als het meezit, bellen ze me nog als ze een beeld weghalen, maar vaak kom ik het pas achteraf te weten. Als mijn beelden beschermd werk zouden zijn, ondergebracht in musea, dan zou ik wel tevreden zijn.”

Bij de invoering van de percentageregeling is niet helder geformuleerd wie verantwoordelijk is voor beheer en onderhoud van kunst in de openbare ruimte. In recente omschrijvingen wordt de gemeente verantwoordelijk gesteld voor de conservering; zij mogen dit wel uitbesteden aan een externe deskundige partij.

Kunstenaar Jeroen Henneman (1942) heeft een flink oeuvre met werken in de openbare ruimte. Voor diverse overheidsinstellingen en bedrijven ontwierp hij zijn markante en vaak herkenbare beelden. Op het provinciehuis Overijssel in Zwolle prijkt een memoblaadje met pen dat ’s nachts verlicht wordt. In dezelfde stad siert een 14 meter hoge bureaulamp het Stadskantoor.

Verdwenen kus

Ondanks zijn faam vond Henneman zijn werk ”de Kus” op een dag afgedankt in het havengebied in Amsterdam terug nadat zijn ruim 20 meter hoge beeld in 2016 elders al uit het stadsbeeld was verdwenen. De kunstenaar ontwierp het beeld in opdracht van de Bijenkorf, die lang kantoor hield in een gebouwencomplex bij de Amsterdamse Poort, in Amsterdam-Zuidoost. Toen dat complex werd gesloopt en op die plaats het nieuwe hoofdkantoor van ING verrees, verdween ”de Kus”. Een verbitterde Henneman: „Ik denk dat ING het niet bij het imago vindt passen. ING is natuurlijk een meedogenloos bedrijf, dus iets zwaks en menselijks als een kus past daar niet bij.”

Dat de sculptuur het veld moest ruimen, zinde de kunstenaar niet: „Het is helemaal gesitueerd voor die locatie. Als je het van verder af vanaf de weg ziet, heb je eerst niet door wat het is. Je ziet een modern kunstwerk. En dan, als je er langskomt, zie je in een flits die kus. Dat was precies de bedoeling.”

Via Google Earth achterhaalde de kunstenaar waar in het Amsterdamse havengebied zijn werk onbeschermd lag opgeslagen. Vervolgens maakte hij zich sterk voor herplaatsing. Sinds oktober dit jaar is ”de Kus” weer terug in Amsterdam-Zuidoost – op het Anton de Komplein.

Met het onderhoud en de plaatsing van kunstwerken gaat het dus geregeld mis. Ook staat menig beeld in Nederland inmiddels te boek als verweesde kunst: de maker of eigenaar van de sculptuur is onbekend. Er bestaat ook geen databank van wat er door overheidsinstanties over de afgelopen zestig jaar zoal in de publieke ruimte is neergezet waarin dit te achterhalen zou zijn. Wel zijn er gemeenten en provincies die zelf een overzicht bijhouden.

Overigens is niet alle kunst in het openbaar eigendom van de overheid. Neem bijvoorbeeld de witte werken langs de A28 van onder meer een schommel en een fiets. Die beelden staan allemaal op een terrein van de Recreatiegemeenschap Veluwe (RGV) en zijn ook het eigendom van de RGV.

Grijs gebied

Een grijs gebied vormen de monumenten en herdenkingstekens die op tal van plekken te vinden zijn. Na de oproep op 13 november van deze krant om kunst in de openbare ruimte te fotograferen en met de redactie te delen, kwamen er nogal wat van die werken binnen die niet volledig in het hokje kunst passen. Want is het bronzen beeld van ”De Steenzetter” dat op de vijftigste verjaardag van de Afsluitdijk daar werd geplaatst een monument, of gaat het om kunst?

Hoe dan ook, over kunst in de openbare ruimte valt te twisten. Wat rijksbouwmeesters en adviescommissies in het verleden de moeite waard vonden, heeft niet altijd stand gehouden.

Dit is het tweede deel in een drieluik over kunst in de openbare ruimte. Op 8 januari het slotartikel.