Dwars door Den Haag legden ze een verdedigingslinie aan. De Duitsers vreesden dat de bevrijders op de Nederlandse kust zouden landen. Daarom werden vissersdorpen ontruimd en soms gedeeltelijk afgebroken. De kust werd zwaar versterkt. Bij Den Haag moesten de inwoners van Duindorp en Scheveningen in mei 1942 weg. De strook langs het strand werd Sperrgebiet.

Maar de bezetter vond het later toch niet genoeg: Den Haag, de enige grote stad dicht bij de Noordzee, moest een vesting worden. Evenwijdig aan de kust, van noord tot zuid, legde de bezetter in de jaren 1942-1944 als onderdeel van de Atlantikwall een verdedigingslinie aan, die bestond uit een tankgracht in zigzagvorm, een tankmuur, een vrij schootsveld en andere verdedigingswerken. Daarvoor werd een strook land leeggeveegd. Alles wat in de weg stond, werd gesloopt en gerooid. Bijna 3200 woningen en tientallen andere gebouwen gingen tegen de vlakte, waaronder scholen, kerken en ziekenhuizen. Dat dit voor de bewoners en gebruikers ervan een dramatisch gebeuren was, telde niet mee. Omwonenden die niet weg hoefden, haalden opgelucht adem, maar zagen hun woonomgeving wel ingrijpend veranderen.

Grote delen van de Bosjes van Pex, de Scheveningse Bosjes en het Haagse Bos werden gekapt. De linie kwam dicht in de buurt van Paleis Huis ten Bosch en het Catshuis, maar beide gebouwen bleven gespaard. Aanvankelijk moest het Catshuis omver, maar de eigenaar wist de Duitsers te bewegen de verdedigingslinie af te buigen. Daardoor moesten wel zestig andere villa’s weg.

Kansel in kelder

Het was een nietsontziende kaalslag, uitgevoerd door de Dienst Gemeentewerken en vier grote aannemers, die er duizenden arbeiders bij inzetten. De een z’n onheil was de ander z’n brood. Bejaarde boerderijen moesten weg, maar ook huizen die nog maar een paar jaar oud waren. Fraaie gevelwanden verpulverd tot puin.

De hervormde Duinoordkerk –predikant en gemeente waren actief in hulp aan Joden– werd in drie dagen ontruimd. Preekstoel, banken, lampen en het 12.000 kilo wegende glas-in-lood kregen tijdelijk onderdak in de kelder van –veelzeggende naam– het Vredespaleis.

Eerst zou het 25 jaar oude kerkgebouw –samen met jeugdkapel en pastorie– gespaard blijven, later moest het toch weg. Er is wel verondersteld dat dit een wraakactie was vanwege het besluit van de kerkenraad om het huwelijk van een dochter van de pro-Duitse luitenant-generaal H. A. Seyffardt te bevestigen. Er moesten nieuwe uitnodigingen voor de kerkelijke bevestiging worden verstuurd, „daar het bestuur dier kerk deze om politieke redenen heeft geweigerd. Zij zal nu (…) geschieden in de daartoe welwillend ter beschikking gestelde Duitsche Kerk, Bleyenburg, Den Haag.”

Grillige grens

Over de sloop en herbouw na de oorlog is al veel geschreven, maar veel minder over wat er ooit stond. De Haagse historische vereniging heeft nu in kaart gebracht wat er van de kaart is geveegd. In het boek wordt het tracé van de Atlantikwall van begin tot eind en wijk voor wijk –van Kijkduin tot Clingendael– gevolgd om te laten zien wat op bevel van de bezetter moest verdwijnen.

Elk hoofdstuk begint met twee plattegronden. Die laten zien hoe het stratenplan door de aanleg veranderde. Na een korte inleiding over de karakteristiek en bouwgeschiedenis van de wijk volgt een beschrijving met veel foto’s van wat er is verdwenen. Achter in het boek bevindt zich een ”Herinneringsroute Atlantikwall Den Haag”, een uitneembare wandelkaart waarmee men het vroegere tracé kan volgen. De grenzen waren grillig; soms is het een raadsel waarom het ene gebouw weg moest terwijl het andere mocht blijven.

Litteken

”Langgerekte wond”, luidt een tussenkopje in het boek. Het litteken bleef. Veel bunkers zijn er nog; sloop kostte te veel. Sporen van de tankmuur zijn nog in de grond te zien. Achter Clingendael en in het Haagse Bos staan delen van de tankgracht nog vol water. Andere gedeelten zijn gedempt. Op veel plaatsen kwam nieuwbouw. Het Malieveld werd weer één geheel, doordat de gracht daar werd dichtgegooid. Als oord van protest is het nu een symbool van de vrijheid van meningsuiting; tegenbeeld van de jaren onder de Duitse knoet.

Boekgegevens

Van de kaart geveegd. Wat in Den Haag verdween voor de aanleg van de Atlantikwall 1942-1944, Maarten van Doorn (red.); uitg. Geschiedkundige Vereniging Die Haghe, Den Haag i.s.m. De Nieuwe Haagsche; 176 blz.; € 19,95