Het verhaal van een Mexicaanse moeder die met haar zoon naar Amerika vlucht voor de dodelijke wraak van een drugsbaron raakte de bekende Amerikaanse talkshowhost Oprah Winfrey zozeer, dat ze het boek in januari uitkoos voor haar boekenclub: een garantie voor een eclatant verkoopsucces. Ook de filmrechten zijn inmiddels verkocht.

Daarna zwol het protest tegen Cummins boek echter aan: ze zou oppervlakkige kitsch hebben geschreven, waarmee ze het leed van de Latijns-Amerikaanse immigranten zou hebben geëxploiteerd. De New Yorkse uitgever Flatiron Books cancelde vervolgens haar promotietoernee, vanwege bedreigingen aan het adres van boekverkopers en van de auteur zelf; sindsdien ligt het twitteraccount van Cummins volledig stil en haar eigen website meldt geen geplande evenementen.

De kritiek richt zich allereerst op Cummins zelf: zij is een Amerikaanse die zich nooit heeft beroepen op Latijns-Amerikaanse wortels, totdat ze bij de lancering van dit boek in het nawoord meldde een Puerto Ricaanse grootmoeder te hebben. Dat ze daarnaast aangaf dat ze de vluchtelingenproblematiek van dichtbij kent, omdat haar man een immigrant is, hielp ook al niet mee, want zijn situatie is volstrekt niet vergelijkbaar met die van de Mexicaanse immigranten: hij komt uit Ierland, gaf ze later toe.

In een brief aan Oprah Winfrey, waarin ze haar vragen het boek van haar clublijst te schrappen, verwoorden 142 Latijns-Amerikaanse schrijvers hun moeite met de roman van Cummins: ze is geen insider, ze heeft zich niet goed gedocumenteerd, ze is niet in staat gebleken de complexe problematiek evenwichtig aan de orde te stellen en ze vertelt een versimpeld verhaal vol sensatie.

Volgens deze critici zijn ze er niet op uit om iedereen de mond te snoeren die fictie schrijft op basis van andermans ervaringen, maar juist als het gaat om zulke gevoelige zaken, moet je extra letten op de inhoud en de uitvoering. Zij vinden dat er juist meer aandacht moet komen voor de vele boeken van Latijns-Amerikaanse auteurs die zelf de vlucht naar het noorden hebben gemaakt en dus veel beter weten waar ze het over hebben dan Cummins.

Niet complex

”Wie omkijkt” is inderdaad geen genuanceerd en complex boek geworden: de vlucht naar Amerika van moeder en zoon is weliswaar vol gevaar, maar zij komen er zonder noemenswaardige kleerscheuren doorheen, in tegenstelling tot een aantal anderen, maar daar staat de auteur niet lang bij stil.

De focus ligt op de manier waarop de hoofdpersonen op leven en dood een veilige haven zoeken en vinden en daarbij maakt Cummins het de lezer erg makkelijk door steeds maar te omschrijven en uit te leggen wat zij doen, denken en voelen en wat er verder precies gebeurt.

Dat neemt niet weg dat Cummins wel duidelijk weet te maken hoe riskant en uitputtend de reis naar Amerika is; een groot deel ervan leggen de vluchtelingen af op het dak van goederentreinen en het is al een hele toer om daar heelhuids op terecht te komen, waarna je uiterst alert moet zijn op dodelijke obstakels als tunnels en viaducten. Ook is het altijd maar de vraag of je medereizigers en anderen die je tegenkomt te vertrouwen zijn, want de armen van drugsbaronnen reiken nu eenmaal ver.

Vanuit het oogpunt van de uitgever is het wel te begrijpen waarom die ervoor heeft gekozen om juist Cummins’ boek te publiceren: het verhaal vermoeit de lezer niet met ingewikkelde afwegingen of keiharde confrontaties met de gruwelijke werkelijkheid, maar het schenkt toch aandacht aan het leed van al die Latijns-Amerikaanse vluchtelingen die hun leven op het spel zetten voor een beter en veiliger bestaan.

Tegelijkertijd kunnen lezers het idee krijgen dat ze goed bezig zijn door dit boek te lezen over de hedendaagse ellende van medemensen, omdat ze ervaren dat zij daar nu in hun ogen veel meer begrip en meeleven voor krijgen en dat is ook de grondtoon van de vele positieve reacties op ”Wie omkijkt”.

Brug

Cummins dekt zich in haar nawoord nadrukkelijk in tegen eventuele kritiek: misschien heeft ze bepaalde dingen wel verkeerd geïnterpreteerd, misschien was het beter geweest dat een bruinere schrijver dan zij dit boek had geschreven. Toch heeft ze ervoor gekozen door te gaan met schrijven, omdat zij vond dat ze zo als brug kon fungeren naar de immigrantenproblematiek, maar ook door de bemoedigende woorden van een Amerikaanse wetenschapper die haar zei dat er zoveel mogelijk stemmen nodig zijn om dit verhaal te vertellen.

Al met al maakt dit deze roman tot een product van een Amerikaanse auteur voor Amerikaanse en andere westerse lezers en het is daardoor niet het gewenste boek dat Cummins’ critici liever hadden gezien, maar het vestigt wel de aandacht op een grimmige werkelijkheid waar veel lezers toch belangstelling voor hebben en waar ze door dit boek te lezen iets meer inzicht in krijgen, hoe onvolledig en beperkt dat dan wellicht ook moge zijn.

Boekgegevens

Wie omkijkt, Jeanine Cummins (vert. Carola van der Kruk-de Boer en Annet Niewold-de Boer); uitg. Mozaïek; 473 blz.; € 23,99