De modernisering die in de 19e eeuw op gang kwam, liet ook de Arabische wereld niet onberoerd. Deze ontwikkeling leek zijn climax te bereiken met de opheffing van het Osmaanse kalifaat in 1924. Bijna een eeuw later zijn we getuige van de ondergang van het kalifaat van Islamitische Staat (IS) in Syrië en Irak. Hoe kunnen we dit verklaren?

De eerste reactie op de in de ogen van vrome moslims verwerpelijke modernisering kwam in 1928 in Egypte met de oprichting van de Moslimbroeders. Zij worden in de Arabische wereld gezien als de moeder van alle latere islamitische organisaties. De Moslimbroeders waren echter een munt met twee verschillende zijden. Enerzijds beoogden ze een vreedzame islamisering van samenlevingen. Anderzijds brachten ze ook ideologen als Sayyid Qutb voort, die de gewelddadige jihad predikte.

Al-Qaida is een voorbeeld van een organisatie die zich door Sayyid Qutb liet inspireren. Al-Qaida werd in het Westen een merknaam na de aanslagen in 2001 in New York. In de jaren daarvoor had deze organisatie echter al talloze bloedige aanslagen gepleegd. Het innovatieve van al-Qaida was dat ze haar terreur legitimeerde door het in historisch perspectief te plaatsen. Al-Qaida had de oorlog verklaard aan het Westen, dat werd gezien als de erfgenaam van de Kruisvaarders.

De tak van al-Qaida in Irak zorgde voor de volgende vernieuwing. Die riep in 2006 een islamitische staat uit, waaruit later IS zou voort komen. IS werd recent door de Amerikaanse president Trump triomfantelijk voor dood verklaard. Precies zoals zijn voorganger Obama het einde van al-Qaida had aangekondigd, nadat in 2011 al-Qaida leider Osama bin Laden was gedood. Diens gedachtengoed werd echter door geestverwanten voortgezet. Die intellectuele evolutie zou resulteren in het kalifaat van IS.

Dit kalifaat blijkt inmiddels een fata morgana te zijn. De onderliggende ideologie leeft echter voort. Experts op het gebied van islamitisch radicalisme vragen zich dan ook af wat het volgende stadium zal zijn. De toekomst voorspellen is koffiedik kijken, maar het is niet uitgesloten dat ”Hurras al-Din” de krantenkoppen zal halen. De naam betekent ”Beschermers van de godsdienst”. Deze organisatie ontstond vorig jaar in het Syrische Idlib.

Al-Qaida profiteerde van de wereldwijde aandacht voor IS en bouwde in de provincie Idlib een eigen infrastructuur op. Begonnen als al-Nusra, werd de naam vervolgens veranderd in ”Hayat Tahrir al-Sham” (HTS), ”Organisatie voor de Bevrijding van Syrië”. HTS begon in Idlib om praktische redenen samen te werken met Turkije. Dat viel bij een aantal militanten slecht. Zij beschouwden het seculiere Turkije als een ongelovige staat en richtten daarom de tegenhanger ”Hurras al-Din” op, die ideologisch net zo onverzoenlijk is als IS.

Nu IS verslagen is, ziet deze organisatie haar kans schoon. Tienduizenden IS-strijders zijn momenteel in Syrië en Irak op de vlucht. Hurras al-Din weet dat ze voor deze strijders een aantrekkelijk ideologisch alternatief vormt en is daarom druk bezig om hen te rekruteren. De Hurras al-Din staat, kortom, klaar om het stokje van IS over te nemen.