Een van die problemen is de houding van veel managers: die is niet veranderd. Managers zien hun verantwoordelijkheid te beperkt en willen niet diep nadenken over de gevolgen van hun handelen. Een risicovolle lening verkopen? Als de klant het wil, moet die het zelf maar weten. Deze managers zijn opgeleid aan bedrijfskundeopleidingen, soms aan de beste business schools ter wereld. De managers die de omvangrijke fraude van het energieconcern Enron uitdachten, waren opgeleid aan Harvard Business School. Is er met die opleiding iets mis, waardoor managers onverantwoord gedrag vertonen?

Na het Enronschandaal, en zeker na de financiële crisis, nam de kritiek op bedrijfskundestudies toe. Net zoals een doktersopleiding medeverantwoordelijk is voor de houding en vaardigheden van de opgeleide dokters, zo is het een bedrijfskundeopleiding ook aan te rekenen als afgestudeerden bepaald gedrag vertonen. Opleidingen die zouden helpen met het maken van betere organisaties werden instituten die vooral winstbejag en efficiëntiedenken stimuleren. Ze leveren managers af die denken in termen van omzet, doorlooptijden, voorraden, ”return-on-investment” (de hoeveelheid rendement die behaald wordt met een investering) en marktaandeel. Er worden vooral ”gehuurde handen” aan het werk gezet. Ze moeten vooral niet te veel nadenken. Voor zichzelf proberen ze intussen een goed salaris te regelen. Bedrijfskundestudenten zijn ook hebzuchtiger dan andere studenten, laat onderzoek zien.

Een paar maanden geleden promoveerde mijn VU-collega Jelle van Baardewijk op onderzoek naar morele vorming van bedrijfskundestudenten. In een interview in NRC Handelsblad wond hij er geen doekjes om: „De studenten die ik heb ondervraagd, wilden een bedrijf efficiënter of effectiever maken, rijker worden of anderen helpen om rijker te worden. (…) De rol van de handelaar die altijd wil verkopen is groot in de bedrijfskunde: ‘als ik dat pakketje verkoop, krijg ik meer loon’. Maar aan zijn ouders zou hij het nooit verkopen. In de studie leer je je morele twijfels te neutraliseren door abstract te denken.” Hoog tijd dus om serieus in te zetten op morele vorming van bedrijfskundestudenten.

Hoe moet zulke vorming eruitzien? De meeste opleidingen bieden een vak ethiek aan. Dat is duidelijk niet voldoende, want dit vak heeft niet zoveel invloed op het ”eindproduct”, om het in bedrijfskundige termen te zeggen. Eigenlijk start een bedrijfskundeopleiding al met een achterstand, want de studenten blijken al hebzuchtiger te zijn dan anderen vóórdat ze de opleiding kiezen. Ofwel: de meer altruïstisch ingestelde mensen kiezen psychologie of geneeskunde, de meer hebzuchtige kiezen voor bedrijfskunde of economie.

Van Baardewijk stelt voor meer aandacht te geven aan de geschiedenis van het bedrijfskundevak. Ook zouden vakken als sociologie en politicologie een plaats moeten krijgen in de opleiding. De bedrijfskunde moet een voorbeeld nemen aan artsen en advocaten, voor wie duidelijk is waar het vak over gaat en wat morele dilemma’s zijn. In de bedrijfskunde worden morele vragen te veel weggeredeneerd. Goede ideeën, waar zeker wat mee te doen valt in de opleiding.

Uiteindelijk gaat het er echter om dat deze morele vorming niet alleen een enkel vak blijft, maar verweven is met alle vakken. Moreel denken is niet iets wat een domein op zich is; het is juist een aspect van alle andere domeinen. Marketing, productontwikkeling en boekhouding hebben hun eigen morele afwegingen. Misschien moet het vak ethiek dus juist afgeschaft worden, om het een plaats te geven in alle andere vakken. Alleen zo leert een bedrijfskundestudent dat alle beslissingen een morele component hebben.

De auteur is consultant bij Lentera Papua in Indonesië en universitair hoofddocent ondernemerschap en organisatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Reageren? rubriekforum@refdag.nl