De Nachtwacht heeft niet altijd de onaantastbare status gehad die hij tegenwoordig heeft, maakt bouwhistoricus Gabri van Tussenbroek duidelijk in ”Amsterdam en de Nachtwacht”. In de aanloop naar het Rembrandtjaar –in 2019 wordt herdacht dat de kunstenaar 350 jaar geleden overleed– schreef hij een boeiend boek over de achtergronden van Rembrandts meesterwerk uit 1642.

Amsterdam kende in de 17e eeuw een groot aantal schutterijen. De leden ervan behoorden tot de culturele en financiële elite van de stad. Oorspronkelijk speelden de schutterscompagnieën een actieve rol bij het verdedigen van de stad, maar later kregen ze vooral een ceremoniële functie. „Voor het oog van de gewone Amsterdammers en de wereld was het zo in één oogopslag duidelijk wie in de stad de lakens uitdeelden”, aldus Van Tussenbroek.

De schutterij die Rembrandt portretteerde –met luitenant Willem van Ruytenburch en kapitein Frans Banninck Cocq als stralend middelpunt– behoorde bij wijk II van Amsterdam. De meeste leden woonden ook in deze wijk, waar zich veel lakenproducenten, lakenhandelaren en anderen zelfstandigen hadden gevestigd.

De 33-jarige Banninck Cocq was lid van de vroedschap en behoorde dus tot de selecte groep van 36 mannen die het in de stad voor het zeggen hadden. „Door zich met zijn compagnie door Rembrandt te laten vereeuwigen, etaleerde hij zijn macht”, aldus Van Tussenbroek.

Het beeld dat Rembrandt schilderde was overigens „een vroeg staaltje virtuale reality”, constateert Van Tussenbroek. „De schilder creëerde een beeld dat in werkelijkheid nooit zo had bestaan.” Een compagnie bestond bijvoorbeeld uit zo’n 180 leden, veel meer dan er op De Nachtwacht staan. Bovendien hebben de afgebeelde personen nooit allemaal tegelijk deel uitgemaakt van de compagnie van Banninck Cocq. En verder zijn er allerlei historische kostuums en wapens te zien.

Het gaat hier om „een herschepping van de werkelijkheid”, stelt Van Tussenbroek. Rembrandt speelde naar hartenlust met de compositie en de voorstelling. Zo verving hij de gebruikelijke blauwe sjerp van de kapitein brutaalweg voor een rode, waardoor de kleding van Bannincq Cocq de kleuren van het Amsterdamse stadswapen kreeg.

Voor tijdgenoten was dat allemaal geen probleem. Van Tussenbroek: „Het gebruik van oudere attributen diende om de traditie en eerbiedwaardigheid van de compagnie als verpersoonlijking van de stedelijke macht te versterken. Er wordt een verleden gesuggereerd dat vooral stoelt op de eigen voorstelling van wat dat verleden zou moeten zijn.”

Tegelijk was de Nachtwacht een uitzonderlijk schuttersstuk. Rembrandt zocht de grenzen van zijn artistieke vrijheid op door een „zeer dynamisch tableau vivant” te maken waarbij andere schuttersstukken maar magertjes afstaken.

Of alle geportretteerde schutters (die flink in de buidel moesten tasten voor een plekje op het schilderij) het doek waardeerden is niet bekend. Feit is wel dat Rembrandts verhouding met de Amsterdamse regenten na 1642 flink bekoelde. De Nachtwacht was voor lange tijd zijn laatste groepsportret. Zijn faillissement in 1556 droeg verder bij aan een negatieve beeldvorming. Bovendien diende het classisisme zich aan dat de schilderkunst aan strenge regels bond. De ‘ruwe’ schilderstijl van Rembrandt werd pas met de opkomst van de romantiek weer gewaardeerd.

De Nachtwacht is tegenwoordig verplichte kost voor elke Nederlander. Van Tussenbroek plaatst het kunstwerk in de context van zijn tijd, schetst de achtergronden en belicht de loop ervan door de geschiedenis. Verplichte kost voor wie niet in het duister wil tasten als het over de Nachtwacht gaat.

Boekgegevens

Amsterdam en de Nachtwacht, Gabri van Tussenbroek; uitg. Prometheus, Amsterdam, 2018; ISBN 978 90 446 3858 5; 160 blz.; € 18,99.