De Wissenschaftlich Buchgesellschaft in Darmstadt heeft het aangedurfd het meer dan honderd jaar oude standaardwerk van de Duitse theoloog en kerkhistoricus Adolf von Harnack (1851-1930) opnieuw uit te geven in een mooie, gebonden en tweedelig editie. In dit ook qua inhoud prachtige boek beschrijft Von Harnack hoe de kleine christelijke gemeente in Jeruzalem zich in de eerste drie eeuwen over Europa verspreidde, en welke culturele, maatschappelijke en politieke invloeden dit tot gevolg had.

Dat een uitgever zo’n boek weer uitgeeft, maakt duidelijk dat er belangstelling is voor de tijd dat de kerk in Europa groeide. En inderdaad valt er in dit boek voor vandaag veel te leren, onder andere dat destijds velen tot geloof in Christus kwamen doordat christenen in woorden en daden getuigen van Christus waren.

Van veel dichterbij wordt deze geschiedenis verteld door Gelasius, bisschop van Caesarea, die aan het einde van de vierde eeuw –hij stierf in 395– een kerkgeschiedenis schreef als aanvulling op het werk van de bekende Eusebius, die als bisschop zijn voorganger was. De Griekse en Latijnse fragmenten die van dit werk bewaard zijn gebleven, zijn nu –samen met een Engelse vertaling– bij De Gruyter in Berlijn verschenen. De teksten geven informatie over onder andere de intense discussies tijdens het Concilie van Nicea in 325, over de jeugd van keizer Constantijn en over het begin en de uitbreiding van de christelijke kerk in Ethiopië en Georgië. Het christelijke geloof had aantrekkingskracht en vond ingang in de harten van mensen. Al lezend komt de vraag boven of nu weer kan wat toen toch ook gebeurde.

Catechese

Ook de catechese in de Vroege Kerk krijgt weer volop aandacht. Hoe ging het toen en wat kunnen wij daarvan leren? Bij de catechese in de Vroege Kerk ging het veelal om onderwijs aan mensen die vanuit de wereld tot geloof kwamen en die dus nauwelijks of niets van Schrift en geloof wisten.

Grootmeester op dit gebied was Augustinus, de kerkvader die zelf door schade en schande veel moest leren voordat hij anderen kon onderwijzen. Martin Brons, predikant in Neurenberg, promoveerde op de manier waarop Augustinus via de catechese mensen naar de doop leidde. Daarbij is het volgens Brons opmerkelijk dat de kerkvader de uitleg van wie de Drie-enige God is verbond met zijn eigen geloofsgeschiedenis. Hij probeerde in de catechese dichter bij de catechisanten te komen door wat hij zelf van God ervaren had in zijn uitleg te verwerken. Hij deed dat overigens zonder de catechisatie tot een lezing over zichzelf te maken; aan de hand van zijn eigen weg vertelde hij wie de Vader, de Zoon en de Heilige Geest zijn.

Augustinus schreef ook een handleiding voor catecheten, ”De catechizandus rudibus”. Daarin stelt hij dat de eerste lessen moeten bestaan uit een gesprek over hoe mensen tot bekering zijn gekomen, om hen vervolgens van daaruit te onderwijzen hoe God in de heilsgeschiedenis tot mensen is gekomen. Heel modern om te beginnen bij wat mensen meemaken en hen dan te brengen bij wie de Heere is en hoe Hij werkt…

Een belangrijk deel van dit handboek is in Engelse vertaling gepubliceerd in twee nieuwe bundels met teksten uit de Vroege Kerk. In die bundels zijn ook catechetische aanwijzingen van andere kerkvaders te vinden en tips over gemeente-zijn. En vooral veel over de manier waarop de eerste christenen nadachten over wie God is.

Schriftuitleg

Een derde terrein waarop de Vroege Kerk weer ter sprake wordt gebracht is dat van de uitleg van de Schrift. Wij zijn niet de eersten die de Bijbel uitleggen en dus kunnen we ons voordeel doen met de inzichten van hen die in de eerste eeuwen bezig waren met vragen van hermeneutiek en exegese.

Ook hier komt Augustinus weer in beeld. Bij uitgeverij Schöningh in Paderborn verscheen de Latijn-Duitse uitgave van Augustinus’ uitleg van Genesis tot en met Richteren. De kerkvader schreef geen verklaring zoals wij die kennen, maar geeft antwoord op meer dan 600 vragen die bij het lezen van dit gedeelte van de Bijbel kunnen opkomen. Vragen over de betekenis van woorden of over de Bijbelse geografie. Maar Augustinus gaat ook in op dogmatische vragen die zich bij het lezen van de Schrift kunnen aandienen. Veel van die vragen zijn van alle tijden en dat geldt ook van veel van Augustinus’ antwoorden.

Een ander boek over de Schriftuitleg in de begintijd van de kerk kent een bijzondere geschiedenis. Fortunatianus was bisschop van het Noord-Italiaanse Aquileia, maar er is over hem niet heel veel bekend. Wel weten we dat hij in de vierde eeuw een commentaar op de vier evangeliën schreef. Zo’n 1500 jaar lang was dat werk verdwenen, maar in 2012 werd er in Keulen een afschrift van het werk teruggevonden. Een sensationele ontdekking!

In het boek ”Fortunatianus Redivivus” dat onder redactie van de Oostenrijkse deskundige Lukas Dorfbauer verscheen, zijn de lezingen te vinden van een congres uit 2015 over dit Bijbelcommentaar. Wetenschappers worden blij van dit soort ontdekkingen en worden nog gelukkiger als ze er een paar dagen lang met collega’s wetenschappelijk over kunnen praten. Belangrijk is ook de winst die de kerk met een dergelijk werk kan doen. Want het leert ons nog een beetje meer over hoe zorgvuldig en hoe praktijkgericht men in de eerste eeuwen na Christus met de Schrift omging.

”Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten”, Adolf von Harnack, uitg. WBG, Darmstadt; ISBN 978 3 534 26978 5; 2 delen, 1040 blz.; € 129,-; ”Ecclesiastical History” Gelasius of Caesarea; Martin Wallraff, Jonathan Stutz en Nicholas Marinides (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 047580 7; 294 blz.; € 129,95; ”Augustins Trinitätslehre praktisch: Katechese, Liturgie, Predigt”, Martin Brons; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 155393 6; 254 blz.; € 69,-; ”The Cambridge Edition of Early Christian Writings”; uitg. Cambridge University Press, Cambridge; deel 1 (God), Andrew Radde-Gallwitz (red.); ISBN 978 1 107 06203 0; 380 blz.; deel 2 (Practice), Ellen Muehlberger (red.); ISBN 978 1 107 06203 0; 332 blz.; £ 76,99 per deel; ”Fortunatianus Redivivus”, Lukas J. Dorfbauer (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 046969 4; 350 blz.; € 109,95; ”Augustinus Opera/Werke”, Band 57, Quaestiones in Heptateuchum, Walter Gross (red.); uitg. Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 78678 4; 2 delen, 1232 blz.; € 178,-.