De februarizon heeft al voldoende kracht om de temperatuur ruim boven het vriespunt te brengen. Toch is het vanwege de sluierbewolking tegen het eind van de ochtend vrij koud in het Biddingbos bij Biddinghuizen. Vijfentwintig paddenstoelenkenners komen warm aangekleed het bospad oplopen. Het zijn deelnemers aan de winterpaddenstoelenexcursie die door Gerrit en Yvon van Duuren is georganiseerd.

Op de voedselrijke kleigrond in de bossen in de Flevopolder gedijen de paddenstoelen in de winter het best, zo heeft de ervaring van de Van Duurens geleerd. En ervaring hebben ze, al zeventien jaar organiseert het echtpaar de excursies.

De deelnemers verlaten het bospad. Tussen de bomen speuren ze naar rode kelkzwammen en andere soorten die minder opvallen. Al snel zijn de eerste paddenstoelen gespot. „Yvon, ken je deze?” vraagt een deelnemer. „Ik heb hier volgens mij de gedrongen Mollisia”, meldt een ander. „Wat is de wetenschappelijke naam van dat franjekelkje?” roept een derde. Een kenner heeft op een dode tak een groepje piepkleine zwammetjes ontdekt die er door een loep bekeken bijzonder fraai uitzien: witbruine kelkjes met franje rondom. Een witbruin franjekelkje dus. De paddenstoelenliefhebbers verwijderen wat takjes en blaadjes, zetten hun forse fototoestel op een driepoot en pakken er een afstandsbediening bij om een sterk uitvergrote, loepzuivere opname te maken.

Duivelsei

De meeste deelnemers zijn wat ouder en al vele jaren lid van de Nederlandse Mycologische Vereniging. Ook Herman Sieben, die jarenlang regiodirecteur was bij Staatsbosbeheer. Als 24-jarige was hij lid van de Christelijke Jeugdbond van Natuurvrienden te Kampen. In die tijd ging hij in een goed paddenstoelenjaar samen met zijn vrouw naar paddenstoelen zoeken. Hij was direct verkocht en is nog altijd hij gefascineerd door paddenstoelen.

Tussen de bomen scharrelt Cor Brussen rond. De oudere man met volle baard is al sinds 1973 lid. Tussen het blad- en naaldenstrooisel op de bosgrond vindt hij een klein wit duivelsei. Met zijn zakmes snijdt hij het eitje door en stelt vast dat dit het begin was van een grote stinkzwam. „Dat kleine dingetje een grote stinkzwam?” vraagt iemand verbaasd. „Wij zijn ook klein begonnen”, antwoordt Brussen nuchter.

Het Biddingbos blijkt bijzonder rijk aan zwammen in de meest uiteenlopende vormen. Sommige zijn niet meer dan een korst op een tak: wit (papierzwam), zwart (zwarte viltzwam) of zalmkleurig (oranjerode schorszwam). Sommige staan op een steel, zoals het fluweelpootje. Er zijn ook peervormige (stuifzwam) of bolvormige (aardster) varianten.

Stekelzwammen

De meeste zwammensoorten groeien op hout of op dode bladeren. Een enkeling ontwikkelt zich op dennen- of sparrenkegels. Het oorlepeltje is er zo een. Het heeft een klein donkergrijs hoedje op een vrij lange, dunne steel. „Kijk eens naar de onderkant”, wijst Sieben. „De meeste paddenstoelen hebben plaatjes of buisjes, maar deze heeft stekeltjes. Het is een stekelzwam.” Stekelzwammen hebben volgens Sieben veel te lijden gehad van de verzuring in de Nederlandse bossen. „Vooral in de jaren zeventig en tachtig was het goed mis. Nu gaat het langzaam iets beter, al merk je dat er nog steeds veel ammoniak in de lucht zit.”

Ondanks alle soortenrijkdom blijven de opvallend gekleurde kelkzwammen het hoofddoel van de excursies. Zowel vanwege de kleur als vanwege het feit dat ze alleen in de winter te vinden zijn. „De rode wordt al in december zichtbaar, de krulhaarkelkzwam komt later”, vertelt de deskundige excursieleidster. „Ze kunnen 40 graden vorst verdragen. Het enige waar ze niet tegen kunnen is warm lenteweer; dan verschrompelen ze.”

Juist in de winter is het Biddingbos een bijzonder rijk paddenstoelenbos. Yvon van Duuren: „Vochtige bossen met veel hout op de bodem zijn favoriet bij zwammen. Van die rommelbosjes waar je veel moet klimmen en klauteren, die zijn het beste.”

De deelnemers lopen via de bospaden weer richting de auto’s. De meeste zwammen hebben ze met rust gelaten. In een tasje zitten enkele moeilijke gevallen. De namen van die paddenstoelen zijn alleen na onderzoek met een microscoop vast te stellen.

Paddenstoelen zijn het hele jaar te vinden

Wie aan paddenstoelen denkt, denkt aan de herfst. Toch zijn er het hele jaar door paddenstoelen te vinden, zelfs midden in de winter. Sommige soorten, zoals de kelkzwammen, beschikken over een soort ‘antivries’ dat ze beschermt tegen kapotvriezen. Daarnaast zijn er soorten die minder goed tegen de vorst kunnen, maar bij dooi als eerste tevoorschijn komen, zoals de fluweelpootjes. Dan is er een derde groep, de trilzwammen, die de winter overleeft doordat hun geleiachtige cellen bij bevriezing uitzetten in plaats van knappen, waardoor de paddenstoel na de vorst weer naar zijn oude vorm terugkeert. De vierde en grootste groep bestaat uit zwammen die het hele jaar voorkomen. Dit zijn vooral op hout groeiende paddenstoelen zoals de elfenbankjes, die zelf ook ietwat houtig zijn en heel oud kunnen worden.

Door de zachte winters van de afgelopen jaren zijn er nog heel lang herfstpaddenstoelen te vinden.