Nederland telt te veel koeien. Beter gezegd: alle koeien samen produceren, via de mest, te veel fosfaat. Vooral na de afschaffing van de melkquotering –twee jaar geleden– zijn er veel koeien bij gekomen. Vorig jaar werd duidelijk dat de boeren te maken dreigen te krijgen met strenge milieuregels uit Brussel. Om dat te voorkomen heeft staatssecretaris Van Dam met steun van de zuivelindustrie en boerenorganisatie LTO wetgeving opgetuigd, die op 1 maart in werking trad. Een van de onderdelen van deze fosfaatreductieregeling is inkrimping van de veestapel met 160.000 koeien.

Aanvankelijk zouden vrijwel alle boeren met koeien daaraan een bijdrage moeten leveren. Dat riep breed verzet op. Afgelopen maand besloot Van Dam al enkele categorieën veehouders te ontzien: boeren met vleeskoeien of vleeskalveren en boeren die zich hebben gespecialiseerd in de opfok van jongvee. Ook koeien van zeldzame rassen hoeven niet naar het slachthuis.

Onomkeerbaar

Donderdag deed de Haagse rechtbank uitspraak in zes kort gedingen, aangespannen door in totaal 52 boeren. Zij zijn allemaal in het gelijk gesteld. In deze zaken gaat het om biologische boeren en om veehouders die vóór 2 juli 2015 onomkeerbare financiële verplichtingen waren aangegaan om hun bedrijf uit te breiden.

Die laatste datum is cruciaal, omdat Van Dams voorganger Dijksma toen bekendmaakte dat de melkveehouderij aan banden zou worden gelegd. Het is daarom de peildatum in het fosfaatreductieplan: melkveehouders die meer koeien hebben dan destijds (minus een generieke korting van 4 procent), moeten hun veestapel weer verkleinen. Slagen ze daar niet in, dan moeten ze een heffing betalen. Het kan dan gaan om „zeer forse” bedragen, aldus de rechtbank donderdag in een toelichting op de uitspraak.

De boeren die al voor 2 juli 2015 in uitbreiding hadden geïnvesteerd, konden volgens de rechter niet voorzien dat hun plannen in het gedrang zouden komen. Zij hoefden daar ook geen rekening mee te houden, omdat ze zich netjes hielden aan regelgeving die al vanaf 1 januari 2015 van kracht was en juist was bedoeld om de mestproductie te beheersen. Die regelgeving –de Wet verantwoorde groei melkveehouderij– wilde grondgebonden groei van de melkveehouderij bevorderen: boeren mochten uitbreiden als ze voldoende grond hadden om de mest van de extra koeien op uit te rijden, of als ze de extra mest zouden laten verwerken.

Onder de eisers waren ook enkele biologische boeren. Zij hebben niet eens een aandeel in het mestoverschot, oordeelt de rechter, want deze boeren produceren wel fosfaat, maar blijven onder de Europese normen. Biologische boeren met een gemengd bedrijf (vee plus akkerbouw) kampen ook nog eens met een mesttekort. Zij worden daardoor extra benadeeld door het fosfaatplan.

Wat de uitspraak betekent voor het verdere verloop van de fosfaatreductieregeling is niet duidelijk. Van Dams ministerie bestudeert de uitspraak. Vanmorgen gaf een woordvoerster aan dat een reactie pas volgende week te verwachten is. Dinsdag overlegt Van Dam met de Tweede Kamer als voorbereiding op een vergadering van de Europese landbouwministers later die week. Diverse politici laten weten die gelegenheid aan te grijpen om hem aan de tand te voelen over de uitspraak van donderdag (zie kader ”Politiek wil snel helderheid”).

Compensatie

Ook de boerenorganisaties laten desgevraagd weten de uitspraak en de mogelijke gevolgen daarvan nog te bestuderen. Voorzitter Kees Romijn van de vakgroep melkveehouderij van boerenorganisatie LTO Nederland wil pas conclusies trekken na overleg met de zuivelindustrie. Ook de agrarische jongerenorganisatie NAJK onthoudt zich vooralsnog van commentaar. Voorzitter Harm Wiegersma van de Nederlandse Melkveehouders Vakbond wacht op de reactie van Van Dam, maar wil al wel kwijt dat er wat hem betreft compensatie moet komen voor zogeheten knelgevallen.

Woordvoerster Diana Saaman van het Netwerk Grondig, dat opkomt voor de belangen van grondgebonden en biologische bedrijven, zei donderdag tegen het ANP dat het ministerie binnenkort een brief kan verwachten van boeren die in hetzelfde schuitje zitten als de boeren die door de rechtbank in het gelijk zijn gesteld. Die zullen met de uitspraak van donderdag

in de hand ook om vrijstelling vragen. Saaman verwacht niet dat Van Dam in hoger beroep gaat, omdat de rechter „heel duidelijk en stellig” was. „Hij kan beter een ander plan gaan maken.”

Milieudefensie, dat de boeren steunde die de rechtszaak hadden aangespannen, is „blij dat de rechter het fosfaatakkoord naar de prullenbak verwijst.” De milieuorganisatie vindt dat de staatssecretaris „het mestprobleem moet neerleggen bij de vervuilers, de boeren die te veel koeien houden op te weinig grond.”

De Dierenbescherming, die pleit voor een grondgebonden melkveehouderij, spreekt van „goed nieuws voor biologische melkveehouders: gelukkig hoeven zij geen koeien te slachtofferen vanwege het fosfaatoverschot.” Op de website van vakblad Boerderij hadden vanmorgen al meer dan tachtig boeren op het nieuws gereageerd. De reacties getuigen vooral van onzekerheid over de houdbaarheid van het fosfaatreductieplan.

Politiek wil snel helderheid

Staatssecretaris Van Dam moet snel duidelijk maken wat de gevolgen van de uitspraak van de rechtbank zijn voor de melkveehouders. Dat zeggen de landbouwwoordvoerders van ChristenUnie, SGP en CDA in de Tweede Kamer. Dik-Faber (ChristenUnie) zegt dat haar partij herhaaldelijk heeft aangedrongen op een knelgevallenregeling voor boeren die onredelijk hard worden getroffen. „De staatssecretaris heeft dat voor 2017 geweigerd; het is nu de rechter die hem terugfluit. De onzekerheid voor de boeren duurt voort en dat is schadelijk. Ik wil snel een debat met Van Dam over de gevolgen van deze uitspraak.” Ook Dijkgraaf (SGP) wil snel duidelijkheid. „Ik heb er eerder op gehamerd dat de overheid niet zomaar mag ingrijpen in het eigendom van mensen. Maar volgens de staatssecretaris kon het wel. Ik ben blij voor de boeren die nu gewonnen hebben, maar waarschijnlijk zijn anderen zwaarder de klos.” Geurts (CDA) wil snel een plenair debat over de stand van zaken met betrekking tot de fosfaatreductie.