Erdogan en zijn aanhangers kunnen overigens niet anders dan zwaar teleurgesteld zijn over de uitslag. Ondanks de intimiderende campagne die hij heeft gevoerd om zijn landgenoten achter zijn voorstellen te krijgen, was de meerderheid uiterst klein. Wie bedenkt dat tegenstanders van de wijzigingen amper ruimte kregen om hun argumenten voor het voetlicht te brengen, kan zelfs stellen dat de uitslag van het referendum een afgang is voor Erdogan. Zeker als je kijkt naar de resultaten in grote steden van Turkije, waar de president geen meerderheid kreeg voor z’n plannen.

Waarnemers uit Europa stellen daarbij dat het referendum niet eerlijk is verlopen. Het speelveld tussen voor- en tegenstanders was niet gelijk. De oppositie in Turkije is het met de waarnemers eens en eist een hertelling. Dat er fraude is gepleegd, zegt niemand. Maar dat er onregelmatigheden waren, is wel duidelijk. Zo zijn er stemmen meegeteld die niet officieel waren afgestempeld.

Erdogan trekt zich van al die geluiden niets aan en schoffeert iedereen die kritiek heeft op de uitslag. Vooral de buitenlandse waarnemers krijgen er flink van langs.

De verhoudingen van Turkije met Europa zijn door de uitslag van dit referendum in ieder geval verder vertroebeld. Als Erdogan zijn plan uitvoert om nu ook de doodstraf in Turkije weer in te voeren, wordt het feitelijk zo goed als onmogelijk dat er nog verder wordt gepraat over toetreding van het land tot de Europese Unie.

Ondertussen blijft het land dreigen met het opzeggen van het vluchtelingenverdrag met Europa. Maar dat dreigement begint behoorlijk uitgesleten te raken, nu het al zo vaak is geuit zonder dat er iets gebeurde.

Er zijn commentatoren die de uitslag van zondag de slechtst mogelijke voor Turkije noemen. Het enorme land op de breuklijn van Europa en Azië is verdeelder dan ooit, nu de verhoudingen voor en tegen Erdogan ongeveer fiftyfifty zijn. De geschiedenis heeft geleerd dat verdeeldheid in eigen land voor Erdogan bepaald geen reden is om gas terug te nemen en de teugels te laten vieren. Integendeel. Hij zal nog harder proberen zijn positie te verstevigen. Met alle onderdrukking van tegenstanders van dien.

Voor de Europese Unie is de uitslag van het referendum een laatste waarschuwing. Wie in Brussel nog had gehoopt dat de uitslag van het referendum in Turkije zaken ten goede zou doen keren, staat met lege handen. En omdat de meerderheid zo flinterdun is, zal het optreden van Erdogan en zijn aanhangers alleen maar steviger worden. De EU moet klare wijn schenken. Dit Turkije zal nimmer lid kunnen worden van de Unie.