Over de Duitse Democratische Republiek (DDR) spreekt men in Nederland doorgaans negatief. Als een militaire dictatuur, een onrechtstaat waarin de burgers door de Staatssicherheit (de staatsveiligheidsdienst) nauwlettend in de gaten werden gehouden en feitelijk zaten opgesloten.

Maar er was ook een andere kant. Een verblijf in Dresden of Potsdam was voor de bezoeker uit het Westen altijd een verrijking omdat men in contact kwam met mensen die geen luxe of weelde kenden, die vurig verlangden naar uitwisseling en die nadachten over de essentiële vragen van de samenleving. De inwoners van de DDR poogden te midden van harde levensomstandigheden en onderdrukking iets menselijks te ontwikkelen.

De DDR was een beetje sjofel. De mensen maakten een armetierige indruk, en juist dat maakte hen sympathiek in de ogen van de Nederlanders.

In de DDR ontdekte de bezoeker uit het Westen dat een gesprek van mens tot mens grote waarde kan hebben, mits je niet voortdurend op de klok kijkt. De DDR was een herontdekking van de vriendschap als bron van geluk. De talrijke kerkelijke contacten tussen gemeenten in de DDR en Nederland waren voor de DDR-burgers van belang, omdat ze kennis kregen van de ontwikkelingen aan gene zijde van hun zwaarbewaakte grens. Deze contacten waren voor de bezoekers uit Nederland een uitdaging, omdat de geloofsgenoten in de DDR bepaald niet op hun achterhoofd waren gevallen en wezenlijke problemen van maatschappelijke en politieke aard aan de orde stelden.

Roofbouw

De afkeer van opsmuk en modetrends, de onwil om de medemens op grond van zijn geldbezit in te schatten en de bereidheid om op respectvolle wijze naar de ander te luisteren, zien we terug bij twee leidende politici in het Verenigde Duitsland: bondskanselier Angela Merkel en bondspresident Joachim Gauck.

In haar geboortejaar 1954 verhuisde Angela Kasner met haar ouders naar Quitzow in de Mark Brandenburg. Daar was vader Kasner predikant. Joachim Gauck werd in 1940 in Rostock aan de Oostzee geboren. Wat Merkel en Gauck niet hebben, is de schreeuwerige, agressieve toon van West-Duitse politici als Helmut Schmidt en Gerhard Schröder. Merkel en Gauck hebben het leven van een heel andere kant leren kennen dan de West-Duitsers, die binnen enkele jaren de ruïnes van nazi-Duitsland hadden ingeruild voor economische welvaart.

Vanaf 1947 ontvingen de West-Duitse bezettingszones Marshall-hulp. De steeds killer wordende Koude Oorlog tussen het Westen en de Sovjet-Unie maakte dat West-Duitsland de rol van dader voor de rol van bondgenoot verwisselde. In de vanaf 1949 bestaande DDR bleef het nog jaren armoe en roofbouw. Een derde van de fabrieksinstallaties werd gedemonteerd en op vrachttreinen naar de Sovjet-Unie gezet. Pas met de opstand der arbeiders op 17 juni 1953 veranderde de Sovjet-Unie haar politiek. Niettemin moest de DDR binnen de Raad voor wederzijdse economische hulp naar het pijpen van de Russen dansen. Dat leidt tot geen andere conclusie dan dat vooral de burgers van de DDR de prijs voor de gruwelen van het Derde Rijk hebben betaald.

Weldaad

Met hun typerende nuchterheid en gerichtheid op begrip en samenwerking hebben domineesdochter Angela Merkel en ingenieurszoon Joachim Gauck de toon gezet in het huidige Duitsland. Gauck kende de politieke onderdrukking van nabij, omdat zijn vader drie jaar lang naar Siberië werd verbannen. Gauck en Merkel geven geen aanstoot, maar inspireren tot meedenken en verantwoording dragen.

Wie op televisie de discussies volgt tussen bondskanselier Merkel en bezorgde of verontwaardigde burgers, zal diepe voldoening en groot respect ervaren voor de zakelijke en tegelijk warme wijze waarop Merkel op vragen ingaat. Het gaat haar om de kwesties zelf, en niet om bescherming van haar imago. In een wereld waarin reclame en schijn de toon zetten, is bondskanselier Merkel een weldaad.

Intermezzo

Duitsland is na de Wiedervereinigung in 1990 werkelijk een ander land geworden. Daaraan heeft de mentaliteit van de mensen in de DDR wezenlijk bijgedragen. Hoe zal het Duitsland vergaan wanneer die mensen van het toneel verdwijnen?

Voor Joachim Gauck komt die dag snel dichterbij. Op 19 maart wordt Frank-Walter Steinmeier als bondspresident beëdigd. De uit het Westfaalse Detmold afkomstige Steinmeier is een bekwaam politicus, maar hij draagt als welgedane West-Duitser niet het verleden van de DDR in zijn ziel.

Het is vurig te hopen dat Angela Merkel in het najaar zal worden herkozen. Terwijl de sociaaldemocratische SPD uitgespeeld leek, is zij met kanselierskandidaat Martin Schulz weer terug in de arena. Mocht Schulz winnen van Angela Merkel, dan is het tijdperk Merkel-Gauck helaas een intermezzo geweest.

De auteur doceerde Duitse letterkunde aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Van 1965 tot het einde van de DDR in 1990 verbleef hij langere periodes in dat land.