Het is aangrijpend te lezen waarom de 23- jarige Spinoza in 1656 de traditionele joodse en christelijke godsdienst afwees. Toekomstvoorspellingen van Bijbelschrijvers en wonderverhalen mogen we negeren, zo meende hij. Want zij beschikten niet over een volmaakter geest, maar alleen over meer verbeeldingskracht. Spinoza noemde de Bijbel gebrekkig, verminkt en met zichzelf in tegenspraak. Was hij een atheïst?

Daarover schrijft de Engelse filosoof Anthony Gottlieb in zijn ”De droom der verlichting. De opkomst van de moderne filosofie”. Hij bespreekt de westerse filosofie van omstreeks 1630 tot 1780, de vooravond van de Franse Revolutie. Aan de orde komen Descartes, Hobbes, Spinoza, Locke, Bayle, Leibniz, Hume en ten slotte Voltaire, Rousseau en de ”philosophes”. Dit boek is het tweede in een reeks van drie. Het eerste is ”De droom der rede. Een geschiedenis van de filosofie van de Grieken tot de Renaissance”. Het derde zal gaan over de ontwikkeling van de filosofie vanaf Kant.

Hoogste geluk

Wat Spinoza betreft, Gottlieb wijst erop dat God in zijn denken de hoofdrol speelde. Kennis opdoen over de wereld was voor hem gelijk aan kennis opdoen over God, want „alle dingen zijn in God.” En „de liefde Gods is het hoogste geluk en de zaligheid van de mens.” Vervolgens zet hij uiteen hoe in zijn denken een en ander met elkaar samenhangen. Hij wijst er ook op dat velen onder Spinoza’s intellectuele nazaten zich openlijk atheïst noemen.

Het doel van Gottlieb is recht te doen aan de filosofen. Daarom gaat hij zo veel mogelijk in hun schoenen staan. Dat leidt tot belangrijke inzichten, tot correcties ook van traditionele beelden. Zo is het gangbaar om de geschiedenis van de filosofie van Descartes tot Kant te zien als strijd over de vraag hoe onze kennis tot stand komt. Beschikt de mens vanaf de geboorte over aangeboren ideeën of is zijn geest als een onbeschreven blad dat via zintuiglijke kennis wordt beschreven? De tegenstelling tussen rationalisme en empirisme is veel minder radicaal dan vaak wordt gedacht. Descartes dacht bij aangeboren ideeën niet aan feitelijke inhoud, maar aan een vermogen tot kennisverwerving. Ook Locke erkende ingeschapen vermogens, zoals waarnemingsapparaat, redeneervermogen en intelligentie. Het is onjuist om Locke af te schilderen als tegenstander van de opvatting dat de structuur van de geest in aanzienlijke mate aangeboren is. Wel bestreed hij de aanwezigheid van kant-en-klare kennis waarover de mens vanaf de geboorte zou beschikken.

Eeuwige beginselen

Hobbes is de meest belasterde Engelse denker. Een pamflettist noemde hem „het monster van Malmesbury.” Vooral zijn materialisme riep weerstand op. Volgens hem was alles fysisch van aard. Toch was de kritiek niet altijd terecht. Zo schreef hij dat het in de natuurtoestand iedereen geoorloofd is alles te bezitten en te doen. Dit kreeg de betekenis dat er eigenlijk niets mis was met moord of diefstal. Maar dat is onjuist. Hobbes wilde alleen zeggen dat niets onwettig is als er nog geen wetten zijn. Zelf ontwikkelde hij 21 „onveranderlijke en eeuwige” beginselen, die overeenkwamen „met de voorschriften die door Gods eigen majesteit zijn afgekondigd als de wetten van het hemelse koninkrijk bij monde van onze Heere Jezus Christus en de heilige profeten en apostelen.”

Leibniz was een rusteloze intellectuele onderzoeker. Gottlieb noemt hem de veelzijdigste geleerde sinds Aristoteles die ook later door niemand is geëvenaard. Hij is vaak bespot vanwege zijn idee dat we in de beste van alle mogelijke werelden leven. Maar deze gedachte komt al voor in Plato’s dialogen en bij de stoïcijnen. Leibniz had alleen de pech de aandacht te trekken van Voltaire en diens vlijmscherpe humor. Zelfs in dit altijd heldere boek blijft Leibniz’ monadenleer lastig. Maar vermoedelijk is dat onvermijdelijk.

Gottlieb schrijft onderhoudend en fijnzinnig. Notenapparaat en register ontbreken niet. Dat alles maakt zijn boek tot een waardevol standaardwerk.

Boekgegevens

”De droom der verlichting. De opkomst van de moderne filosofie”, Anthony Gottlieb; uitg. Ambo/Anthos, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 263 3115 2; 328 blz.; € 24,99.