Op een haar na liepen de 27 Europese regeringsleiders en staatshoofden deze zomer een nieuw record van de langste EU-top ooit mis. Negentig uur achter elkaar onderhandelden de topfiguren over de Europese begroting en het coronaherstelfonds.

De vier dagen durende bijeenkomst was een uitzondering; een duidelijk teken dat premier Mark Rutte en zijn Europese collega’s het zeker niet een-twee-drie eens konden worden over de belangrijke thema’s die op tafel lagen. Oorspronkelijk stonden er twee dagen voor de overleggen ingepland, zoals gebruikelijk, maar dat bleek niet voldoende.

Wen er maar vast aan, is de onderliggende boodschap die Michael Stibbe, EU-adviseur van Rutte, donderdag afgaf tijdens de vierdaagse conferentie van onderzoeksinstituut Clingendael over crises in de Europese Unie. Stibbe is een van de weinigen in Nederland die een blik achter de deur van de Raad van de 27 leiders kan werpen.

De adviseur van Rutte voorziet dat het steeds meer tijd gaat kosten voor de EU-leiders om tot overeenkomsten te komen. „Het zal meerdere dagen gaan duren, maar belangrijk is dat ze gedaan krijgen wat ze gedaan willen hebben. Hoewel het steeds gecompliceerder wordt, komt er uiteindelijk toch wel een akkoord.”

De oorzaak van de toenemende complexiteit is volgens Stibbe de meer doorslaggevender rol van de Raad in moeilijke dossiers in Brussel. Ook de toenemende verschillende visies van de lidstaten, bijvoorbeeld over de rechtsstaat, maakt het moeilijker. „Het Europese project is gebaseerd op die fundamentele waarden. Wanneer niet iedereen in de club die waarden meer deelt, is dat een fundamenteel probleem.” De adviseur ziet dat als de meest verontrustende crisis in de EU.

Naast Stibbe zien de andere deelnemers van de conferentie ook een grotere rol voor lidstaten en EU-leiders ontstaan door crises. Neem de coronacrisis, leidt die tot meer Europese integratie? Anniek de Ruijter, docent Europees recht aan de universiteit van Amsterdam, ziet signalen dat de EU juist „volwassen” wordt. „Er is niet maar één weg voor de EU, niet alleen een steeds hechtere unie, maar ook manieren voor lidstaten om meer samen te werken, beter samen te leven en de levensstandaard te verbeteren. Er is nu door de coronacrisis meer nuance.”

Dit constateerden andere sprekers ook rond de migratiecrisis. Waar de vorige Europese Commissievoorzitter Juncker solidariteit wilde afdwingen met het verplicht opnemen van asielzoekers, liet de nieuwe voorzitter Von der Leyen het aan de lidstaten over hoe ze solidariteit vorm willen geven. „Dat is een volwassen stap”, zei Hugo Brady, senior adviseur bij het International Centre for Migration Policy Development.

De woorden van de eerste spreker, minister Stef Blok, sloten haarfijn aan bij de analyses van de sprekers na hem. „De EU kan alleen maar sterk zijn als de lidstaten sterk zijn. Iedereen moet zijn eigen huis op orde houden.”

„Potentieel rot in EU-systeem”

Duitsland, de halfjaarlijkse voorzitter van de Europese Unie, is donderdag met het Europees Parlement tot een akkoord gekomen over het koppelen van voorwaarden aan de rechtsstaat aan Europese subsidies. Daarmee is er voorlopig een einde gekomen aan de moeilijke onderhandelingen daarover in Brussel.

De 27 lidstaten moeten nog groen licht geven voor de rechtsstaattoetsing in de EU-begroting. Een grote meerderheid is daarvoor nodig, waardoor bijvoorbeeld Hongarije of Polen geen veto kunnen inzetten.

Michael Stibbe, EU-adviseur van premier Rutte, vroeg zich donderdag af „waarom we zo’n maatregel nodig hebben.” Hij stelde dat dit een teken is dat er „potentieel rot in het EU-systeem zit, want we delen blijkbaar niet meer dezelfde waarden.”