Het is eenzaam als je dergelijke beangstigende ervaringen niet kunt delen. Ervaringen die je niet kunt overbrengen. Vooral ook omdat de taal hier tekortschiet. Niet omdat deze man niet zoveel woorden tot zijn beschikking heeft, maar omdat er geen woorden voor zijn. Ze bestaan niet. Herinneringen kun je delen, gevoelens kun je onder woorden brengen. Wat je ziet, hoort en ruikt, kun je beschrijven, de een in meer poëtische bewoordingen dan de ander. Maar „er gaat iets door mijn voorhoofd heen” is noch een herinnering of een gevoel, noch een zintuigelijke waarneming als horen, zien of ruiken. De ervaring zit er ergens tussenin en dáárom hebben we er geen woorden voor. Dáárom laat ze zich niet corrigeren want ze is nergens mee te vergelijken. De ”ervaring” is niet verankerd in een gedeelde wereld en blijft daarmee in de lucht hangen, onbereikbaar voor argumentatie.

Ik dacht hieraan toen ik in de familieapp geconfronteerd werd met een YouTube-filmpje waarin een vriendelijke vrouw van middelbare leeftijd mij vertelde dat ze iets ontdekt had waar ze niet langer over kon en mocht zwijgen – haar liefde tot de mensheid in het algemeen drong haar! In allervriendelijkste bewoordingen legde ze ons uit hoe ze op het spoor gekomen was van een wereldwijde samenzwering met een zeer sinister oogmerk: het decimeren van de wereldbevolking. De groten der aarde, Bill Gates, het killer-vaccin, luciferase, 666 en natuurlijk het beest uit Openbaring kwamen langs. Een verhaal met een sterk religieuze dimensie, waar de ernstige Bijbellezer niet zomaar omheen kan.

Waarom geloven mensen in dergelijke wilde complottheorieën? Er lijken wel overeenkomsten te bestaan tussen het verhaal van de jonge man en het samenzweringsverhaal, maar zijn er ook verschillen?

Complotdenkers zijn in principe te overtuigen omdat hun denkbeelden gedeeld worden in de sociale context van ”ingewijden”, zij die weten hoe het werkelijk zit. Binnen die gemeenschap van ingewijden kunnen de meningen veranderen omdat ze zijn ingebed in dat sociale netwerk. Hetzelfde geldt voor allerlei ideologieën die binnen een gemeenschap gedeeld worden. Mensen met wanen zijn daarentegen fundamenteel niet te overtuigen omdat hun overtuiging niet verankerd is in een gedeelde wereld van ervaringen, waarden, regels en denkbeelden. Je bent moederziel alleen overgeleverd aan een wereld die vreemd en bedreigend is.

„Though this be madness, yet there is method in ’t”, laat Shakespeare Polonius zeggen in Hamlet. Begrip krijgen voor iets wat we zelf niet kunnen ervaren, helpt tegen stigma en uitsluiting. Mensen niet uit de weg gaan, hoewel het gesprek vaak moeilijk en soms onmogelijk is.

Met complotdenkers heb ik meer moeite. Mogelijk hangt dit samen met een persoonlijkheidstype dat bij complotdenkers nogal eens opduikt, de Machiavelli-achtige persoonlijkheid. Hiermee wordt een type bedoeld dat zich niet veel gelegen laat liggen aan morele principes, zeer ik-gericht is en vrij meedogenloos zijn weg gaat. Niet de ideale schoonzoon dus, maar wel de ideale leider volgens Niccolò Machiavelli, een Italiaanse diplomaat die rond 1500 in Florence leefde. Als we in de wereld wat rondkijken, kost het ons weinig moeite zulke ”machiavellistische” types te vinden.

Echter, de mevrouw op de app kwam mij niet heel machiavellistisch over. Toch zou ik allen die zich met de Bijbel in de hand met waarschuwende woorden tot ons richten, willen zeggen: laat de complotten maar aan anderen, wees niet bezorgd, volg Jezus op de weg van zelfverlies en wees een naaste voor wie je ook ontmoet.

De auteur is psychiater en geneesheer-directeur van Eleos.