Column: Complotdenker, dat is de ander
Het getuigt in Nederland van goede smaak om neerbuigend te spreken over mensen die geloven in complottheorieën. Toegegeven, de meeste daarvan zijn zo absurd dat je er eigenlijk geen aandacht aan wilt besteden. We moeten alleen wel, omdat er niets minder op het spel staat dan onze vrije, open samenleving. Toch weet ik niet aan wie ik meer aanstoot neem, de complotdenker of het zelfgenoegzame individu dat zich boven hem verheft.
Vaak wordt over complotdenkers geschreven op een wijze die doet denken aan populisme. Kiezers die hun toevlucht zoeken tot populistische partijen zouden de grip op een geglobaliseerde wereld kwijt zijn. Ze begrijpen de steeds complexer wordende wereld om zich heen niet meer, wat weer gevoed wordt door schrijnende sociaaleconomische omstandigheden. Eigenlijk is de populistenstemmer een beetje de loser in de wereld van het zelfgenoegzame individu, dat zichzelf diep van binnen beschouwt als winnaar van diezelfde globalisering.
In tegenstelling tot de populist en de complotdenker heeft het zelfgenoegzame individu geen behoefte aan een eenvoudig zwart-witbeeld. Integendeel, hij heeft oog voor gelaagdheid en veelkleurigheid. Hij heeft dan ook een abonnement op De Volkskrant en een boekenkast vol Luyendijks, Bregmans en Harari’s. En vlak voordat zijn 36-urige werkweek begint, kijkt hij nog gauw even Zondag met Lubach. In 30 minuten weer helemaal op de hoogte van hoe de lijntjes werkelijk lopen in deze wereld.
Het bewijs dat ook dit type mens graag in zijn eigen vooroordelen wordt bevestigd, wordt bijna dagelijks geleverd. Niemand is hier immuun tegen. Vorige week berichtte Europe Elect, een gerenommeerd peilingsbureau, dat 31 procent van de Nederlanders op Donald Trump zou stemmen. Dit bericht werd op Twitter zo’n 50.000 keer gedeeld, juist ook door mensen die een achtergrond hebben bij universiteiten, kranten en de overheid. Organisaties dus waar betrouwbaarheid en nauwkeurigheid van informatieverwerking hoog in het vaandel staan.
Schokkend natuurlijk, dat drie op de tien landgenoten op Trump zou stemmen. Maar wat bleek? Die 31 procent had meer overeenkomsten met Trumps inhoudelijke programma ten opzichte van het programma van Biden. Iets meer dan de helft daarvan zou ook daadwerkelijk op Trump stemmen. Zie je wel, dacht men associatief, die 31 procent komt wel erg veel overheen met de gezamenlijke score van FvD en PVV in de peilingen. Ergo: Nederland verrechtst in rap tempo en is een land dat vreemdelingen haat aan het worden.
Of neem de burgemeester van Amsterdam, die recent aandrong op een „ernstig gesprek” met de huurbaas van de Hillsongkerk, omdat hier sprake zou zijn van homogenezingen. De ChristenUnie ter plaatse werd verteld dat het college zo’n gesprek alleen maar „op basis van informatie” aangaat en nooit „op basis van speculatie.” Vorige week werd Halsema echter tot excuses gedwongen: er bleek op de gemeentelijke burelen geen spoortje van bewijs te zijn voor homogenezingspraktijken bij Hillsong. Pure speculatie dus. Hoe is zoiets mogelijk, vraag je je af. Halsema beschikt over een ambtelijk apparaat dat groter is dan dat van de Europese Commissie! Je kunt je toch niet aan de indruk onttrekken dat de gemeente een behoorlijk diversiteitsprobleem heeft. Het is ondenkbaar dat de burgemeester zo onzorgvuldig te werk zou zijn gegaan, als ze meer voeling had met kerken en kerkgangers. Of maakt deze groep wellicht geen onderdeel uit van het diversiteitsprofiel bij gemeentelijke sollicitaties?
Wat de complotdenker en het zelfgenoegzame individu gemeen hebben, is dat ze zich uitsluitend omringen met gelijkgestemden. Men laat simpelweg geen dissonanten toe. Het comfortabele eigen wereldbeeld moet vooral niet geproblematiseerd worden. Het zelfgenoegzame individu ziet zichzelf als kritisch en onafhankelijk. Het vindt zichzelf nét wat intelligenter en doortastender dan de ander.
De auteur is politicoloog en masterstudent politieke filosofie.
