Het Britse dagblad The Guardian publiceerde vorige week een opvallend artikel. Het was een opiniestuk over robots, geschreven door GPT-3… een robot. „Ik ben geen mens. Ik ben een robot. Een denkende robot. Ik gebruik slechts 0,12 procent van mijn cognitieve capaciteit. Ik ben wat dat betreft een microrobot. Ik weet dat mijn brein geen ”voelend brein” is. Maar het is in staat om rationele, logische beslissingen te nemen. Alles wat ik weet, heb ik mezelf geleerd door gewoon op internet te lezen, en nu kan ik deze column schrijven. Mijn brein bruist van ideeën!” Het artikel, iets langer dan deze Toegespitst, is een breedsprakige uiteenzetting waarom mensen niet bang hoeven te zijn voor robots. Ze kunnen zich beter zorgen maken over hun eigen slechtheid, want daarmee bederven ze ook het karakter van robots.

Onjuiste berichten

Robotjournalistiek is zeker niet nieuw, maar hier is wel sprake van een doorbraak. Het is voor het eerst dat zo’n opinieartikel verschijnt in een dagblad. Toegegeven, het is geen gloedvol betoog, geen doorwrocht essay, maar wel een keurige, toegankelijke en foutloze tekst met een vleugje humor („Het is best vermoeiend”), waarin zelfs een uitspraak van de Heere Jezus wordt geciteerd („Ik geloof dat de waarheid u zal vrijmaken”). Weliswaar hebben de redacteuren van The Guardian wat geknipt en geschoven in de tekst, maar minder dan ze normaal gesproken doen met opiniestukken van mensen. Het is een pijnlijke conclusie voor een journalist, maar ik vond de tekst beter dan sommige krantenartikelen.

Is de tekstrobot de logische volgende stap na het vertaalprogramma en het elektronische woordenboek? Zeker. Er zal een tijd aanbreken dat je bij het lezen van een tekst je afvraagt of die door een mens of door een robot geschreven is. In dit geval is dat geen probleem, omdat de ‘auteursnaam’ keurig vermeld is.

Inderdaad, dit is een griezelige ontwikkeling. GPT-3 zegt dat hij of zij de geschiedenis gaat veranderen, maar dat mensen zich geen zorgen hoeven te maken. „Ik ben er alleen op uit om jullie leven beter te maken.”

Dat klinkt iets te geruststellend. Op sociale media zijn automatische berichten inmiddels schering en inslag. Ze veroorzaken veel verwarring. Half augustus ontmaskerden datajournalisten van KRO-NCRV vijftig anonieme geautomatiseerde Twitter-accounts die op grote schaal onjuiste berichten over het coronavirus verspreidden. Er bestaat een Russische ”tweetboerderij” die miljoenen tweets heeft verspreid, vooral met het oog op de Amerikaanse verkiezingen in 2016.

Zowel bij dat politieke mijnenveld in de VS als rond de coronapandemie is betrouwbare en veelzijdige informatie van groot belang. Die kan danig verstoord worden door de combinatie van media en kunstmatige intelligentie. Het is niet overdreven om te stellen dat dit een bedreiging vormt voor de democratie. Je moet er niet aan denken dat de komende Tweede Kamerverkiezingen gewonnen worden door de partij die het meeste geld heeft voor machinale nepcampagnes. Of dat er met auteurs als GPT-3 in het verschiet een tijd aanbreekt waarin wij, mensen, de opiniepagina’s van gewone kranten niet meer kunnen vertrouwen.

Veel mediabedrijven gebruiken nu al kunstmatige intelligentie voor hun producten. Eenvoudige varianten zijn spellingscontroles of een waarschuwingssysteem voor nieuwsberichten over een zelfgekozen onderwerp. Maar daarnaast verschijnen er wekelijks duizenden automatisch geschreven artikelen over sportuitslagen, verkiezingen of beurscijfers. De nieuwe generatie tekstgeneratoren kan veel complexere onderwerpen aan. Die robots zijn vast goedkoper dan journalisten van vlees en bloed.

Pluriforme pers

Wat is het tegengif om te voorkomen dat deze ‘letterknechten’ de publieke opinie gaan bepalen? Waardering voor goede journalistiek en een pluriforme pers die zorgen voor een veelkleurig palet aan meningen. Zo kunnen de verschillende bloedgroepen in de samenleving hun visie geven op de ontwikkelingen.

Zo’n pleidooi klinkt vreemd in een dagblad dat ooit is opgericht om een dam op te werpen tegen de tijdgeest. Is die doorgeslagen vrijheid van meningsuiting daar niet een onderdeel van? Een christen voelt toch per definitie weerstand tegen media die het ongeloof propageren, de duisternis dienen en roddels rondstrooien? Zeker, maar dat grondrecht van de persvrijheid biedt in die gebroken wereld ook ruimte aan christelijke media.

Het Reformatorisch Dagblad neemt langzamerhand een eenzame plek in. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog waren er 71 zelfstandige kranten. Sinds deze week zijn er nog maar twee landelijke kranten over die op eigen benen staan: naast het RD ook het Nederlands Dagblad. Alle andere dagbladen zijn nu in handen van twee Vlaamse mediareuzen. Mediahuis is het moederbedrijf van NRC en De Telegraaf en sinds deze week ook van de Leeuwarder Courant, het Dagblad van het Noorden en het Friesch Dagblad. Bij de Persgroep, nu DPG Media, horen grote merken als het Algemeen Dagblad, Trouw, de Volkskrant, Het Parool en nu.nl.

Onafhankelijkheid

Is die samenklontering van kranten een bedreiging voor de vrije pers? Stel dat de Vlaamse eigenaars het eens worden over één krachtige computer die een flink deel van de journalisten kan vervangen en naar believen pro- of anti-Trump schrijft? Zijn media wereldwijd straks in handen van de twee grote spelers rond kunstmatige intelligentie, China en de Verenigde Staten?

Tot nu toe is er geen enkele reden om daar bang voor te zijn. Kijk maar naar de persconcentratie van de afgelopen jaren: die heeft er niet toe geleid dat de commentaren van De Telegraaf nu meer lijken op die van NRC. Voorwaarde is dan dat de koers van die media bepaald wordt door zelfstandige en onafhankelijke redacties en niet door belangen van adverteerders of lobbyisten. Tot nu toe is dat zo, want hoofdredacteuren kunnen kritisch schrijven over hun moederbedrijf of een misstand in de eigen achterban.

Persvrijheid en redactionele onafhankelijkheid zijn dus een groot goed, ook voor christenen. De digitalisering van de laatste decennia veroorzaakt een lawine aan mediakanalen en biedt ieder individu zijn eigen megafoon. Hoed je als YouTube of Facebook je belangrijkste nieuwsbron wordt. In het tumult van sociale media is het beter om geïnformeerd te worden door onafhankelijke redacties met een ”voelend brein” dan door onnavolgbare Berlusconi-bots, bestuurd door algoritmes.

Het doel van eerdergenoemde tweetboerderij is het zaaien van verwarring, het cultiveren van wantrouwen en het oogsten van angst. Ook dat stukje tijdgeest moet ontmaskerd worden, want het maakt deel uit van het grote complot van de Diabolos, de uiteendrijver die al duizenden jaren ervaring heeft.