Ging Jozef met Herodes onderhandelen om het Kind Jezus te redden? Natuurlijk niet, zegt de 88-jarige kardinaal Joseph Zen, emeritus-bisschop van Hongkong. „De koning wilde Hem gewoon vermoorden”, zei hij tegen Catholic News Agency. Het akkoord tussen Peking en Rome betekent voor hem dan ook het einde van de kerk in China.

De Heilige Stoel denkt daar echter anders over en staat op het punt om een historische overeenkomst met China uit 2018 –die op 22 september verloopt– te verlengen. Paus Franciscus heeft inmiddels al zijn handtekening gezet; het is alleen nog wachten op Chinese instemming, aldus persbureau Reuters begin deze week.

Dat lijkt een formaliteit aangezien de woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken vorige week aangaf dat ook China positief staat tegenover verlenging. Hij zei dat Peking in nauw overleg wil blijven om de „bilaterale betrekkingen” te verbeteren.

Spanningen

De belangen voor beide partijen zijn groot. Na meer dan een halve eeuw van verdeeldheid binnen de Rooms-Katholieke Kerk in China en de nodige spanningen tussen de kerk en de Communistische Partij lijkt er eindelijk enige voortuitgang geboekt te worden.

De Chinese Rooms-Katholieke Kerk is feitelijk verdeeld in twee groepen: een ”ondergrondse kerk” en een deel dat lid is van de Chinese Katholieke Patriottische Vereniging (CKPV), een door de staat gereguleerde kerk (zie: Een ondergrondse en bovengrondse kerk). De bisschoppen die zich bij deze Patriottische Vereniging aansloten of zonder pauselijke goedkeuring werden benoemd, werden voorheen door het Vaticaan geëxcommuniceerd.

China heeft het liefst totale controle over het religieuze leven. Tot de sluiting van de overeenkomst accepteerde het regime de paus niet als geestelijk leider van de kerk. De bisschoppen die de kerkvorst buiten de Communistische Partij om benoemde, werden dan ook niet erkend door China.

Toen beide partijen twee jaar geleden een overeenkomst tekenden, leefde er goede hoop dat die de decennia-oude impasse rond de wijding van bisschoppen op het vasteland van China zou doorbreken. En dat de verdeelde kerk in China zich weer zou verenigen.

Het Vaticaan erkende zeven door China in het verleden aangestelde –en door de paus dus geëxcommuniceerde– bisschoppen. Daarnaast hebben twee door de Heilige Stoel benoemde bisschoppen hun positie moeten opgeven. De paus op zijn beurt wordt sindsdien door China erkend als de formele leider van de kerk en heeft de laatste stem gekregen in de benoeming van nieuwe bisschoppen, al draagt naar verluidt China de kandidaten aan.

Teleurstellend

Vanuit het Vaticaan klonken in aanloop naar de verlenging van de overeenkomst positieve geluiden. De Chinese partijkrant Global Times publiceerde recent een artikel waarin ambtenaren van het Vaticaan de overeenkomst prezen. Maar hoeveel heeft de overeenkomst eigenlijk écht gebracht?

„Ik begrijp de positiviteit, de verleiding om deze relatie met China te hebben, maar ik moet zeggen dat er heel weinig vrucht is”, aldus journalist Bernardo Cervellera. „Sinds de overeenkomst is bereikt, is er feitelijk geen nieuwe bisschop benoemd”, verklaarde de hoofdredacteur van nieuwsdienst Asia News recent tijdens een online-discussie over het akkoord. Er zijn wel twee bisschoppen benoemd en drie bisschoppen erkend door de regering, maar deze geestelijken waren allemaal al voor de overeenkomst van 2018 geselecteerd. „Dus je kunt niet zeggen dat deze ambten dankzij het verdrag tot stand zijn gekomen.”

„Ondanks minimaal succes is er verder maar teleurstellend weinig gebeurd”, zegt ook pater Jeroom Heyndrickx. Als oprichter van en onderzoeker bij het Ferdinand Verbiest Instituut aan de Katholieke Universiteit van Leuven volgt de 88-jarige de ontwikkelingen in China nog op de voet.

De paus had volgens de Belgische Chinakenner in de twee jaar tijd meer bisschoppen moeten kunnen benoemen. Want de nood is hoog: zo’n vijftig bisdommen zitten zonder geestelijk leider. Maar meer dan geruchten dat er nog tientallen benoemingen zullen volgen, heeft de overeenkomst tot nu toe nog niet opgeleverd, aldus Heyndrickx, die ook jarenlang lid was van de Vaticaanse commissie voor China. Naar aanloop van de overeenkomst uit 2018 diende hij het Vaticaan van advies.

Ook van de beoogde eenwording van de ondergrondse en de bovengrondse Rooms-Katholieke Kerk in China is weinig terechtgekomen. Er is nog steeds een „substantiële minderheid” die zich niet bij de patriottische vereniging wil aansluiten, zegt de pater. Volgens schattingen weigert zo’n 50 procent van de ondergrondse kerk zich aan te sluiten, goed voor een paar miljoen rooms-katholieken.

Dat komt omdat China zich veel te agressief opstelt tegen de ondergrondse kerk, aldus Heyndrickx. Geestelijken worden volgens hem verplicht om een document te ondertekenen waarin ze beloven de beslissingen van de Patriottische Vereniging te volgen. Doen ze dat niet, dan mogen ze op geen enkele manier hun ambt uitoefenen of worden ze zelfs gearresteerd. „Dus degenen die zich niet voegen naar het beleid van de Communistische Partij, die worden vervolgd. Zo kun je dat wel noemen.”

De Chinese regering gebruikt de overeenkomst met het Vaticaan om alle ondergrondse kerken te dwingen zich aan te sluiten bij door de staat goedgekeurde kerken. „China interpreteert de overeenkomst zo dat elke rooms-katholiek juist verplicht is om zich bij de patriottische beweging aan te sluiten”, zegt de Italiaanse socioloog Massimo Introvigne en hoofdredacteur van de Bitter Winter, een tijdschrift over religie en mensenrechten in China. „Peking stelt nu: voorheen waren jullie ongehoorzaam aan de partij, maar nu zijn jullie ook ongehoorzaam aan het Vaticaan.”

Die beschuldiging is ongegrond, want het Vaticaan heeft China gevraagd om de gemoedsbezwaarde rooms-katholieken te respecteren, zegt Introvigne. Desondanks is deze „vage referentie van respect” volgens hem vrij zinloos, want China houdt zich er toch niet aan.

Maar zelfs rooms-katholieken die zich bij de CKPV aansluiten, hebben het moeilijk, signaleert hij. „Onder Xi Jinping zijn er steeds meer beperkende religieuze wetten ingevoerd. Die worden streng gehandhaafd, al zijn er plaatselijk verschillen.” Zo mogen bijvoorbeeld minderjarigen niet naar de kerk, worden kruisen van kerken verwijderd en preken gecontroleerd. Daarnaast moeten religieuze afbeeldingen plaats maken voor portretten van voormalig leider Mao Zedong of president Xi.

Introvigne: „De situatie onder Xi is niet verbeterd, maar juist verslechterd. Voorheen werden de katholieken vervolgd door China, maar gesteund door het Vaticaan. Nu worden ze nog steeds vervolgd, maar niet meer gesteund door het Vaticaan.”

Dialoog

Waarom heeft de paus dan toch zijn handtekening gezet onder een verlenging van de overeenkomst? „Nu het Vaticaan deze zeer dunne draad van dialoog heeft, begrijp ik dat ze die wil behouden”, verklaart hoofdredacteur Cervellera van Asia News.

Volgens Heyndrickx is dialoog de aangewezen optie om de situatie te verbeteren. „Ik kom al 65 jaar in China. Daar heb ik geleerd dat je het conflict met de overheid niet moet opzoeken. Dat verlies je. Praten en een goede relatie ontwikkelen, daar win je mee. Dat heeft paus Franciscus goed begrepen.” De verlenging van de overeenkomst die ophanden is, noemt hij dan ook „goed voor de kerk.” „Dit is het begin van iets wat nog moet kiemen en groeien”, zegt hij. Zowel binnen de kerk als binnen de overheid.

Desondanks zijn er wel degelijk bedenkingen die het Vaticaan niet zomaar naast zich kan neerleggen, zegt hij. Zoals de flagrante mensenrechtenschendingen door Peking. „Denk aan de Oeigoeren, de situatie in Tibet en natuurlijk de omstandigheden van de ondergrondse kerk.”

Omdat de overeenkomst geheim is, blijft het onduidelijk of het Vaticaan deze onderwerpen aan de orde stelt. Toch is het Vaticaan wel degelijk in staat om zijn poot stijf te houden, ziet Heyndrickx. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de opstelling van de Heilige Stoel rond het „hete hangijzer” Taiwan. China wil dat Rome de diplomatieke betrekkingen met deze eilandstaat verbreekt, maar vooralsnog geeft de paus hier geen gehoor aan.

Het optimisme van de pater over dialoog met China wordt echter niet gedeeld door emeritus-bisschop Zen van Hongkong. Met de communisten kun je geen compromis sluiten, zei hij enkele maanden geleden in een interview. „Ze willen volledige overgave – dat is het communisme.”

Geheime details geven de nodige geruchten

De details van de in 2018 gesloten overeenkomst zijn geheim, zelfs voor Chinese bisschoppen. Dat heeft eraan bijgedragen dat er over de inhoud een geruchtenstroom op gang is gekomen. Zo zou het Vaticaan een grote som geld van Peking hebben ontvangen.

Volgens socioloog Massimo Introvigne van mensenrechtenorganisatie Bitter Winter berusten deze geruchten niet op waarheid. Maar de enige manier om zulke geruchten te ontkrachten, is het openbaar maken van de overeenkomst, zegt hij. Hij pleit dan ook voor meer transparantie vanuit de Heilige Stoel over de deal.

Pater Jeroom Heyndrickx is er juist van overtuigd dat het Vaticaan er goed aan doet om de bepalingen uit de overeenkomst geheim te houden. „Dat is om grote discussies te vermijden. Als het bekend wordt, springt gelijk heel de wereld erbovenop. Dat gaat verdere onderhandelingen onmogelijk maken.”

Ook hij is van mening dat het Vaticaan geen zak geld van China heeft gehad. „Daar ben ik zeer gerust op. Er circuleren verhalen bij de vleet, maar zo’n zaak zal niet gebeuren.”

Een ondergrondse en bovengrondse kerk

De verdeeldheid in de Rooms-Katholieke Kerk in China ontstond toen in 1957 onder Mao Zedong de Chinese Katholieke Patriottische Vereniging (CKPV) werd opgericht. Rooms-katholieken in China werden –en worden– geacht zich bij deze vereniging aan te sluiten. Feitelijk werd de CKPV hiermee een staatskerk die onder controle stond van het communistische regime, los van Rome.

Voor het Vaticaan was dat onaanvaardbaar, maar rooms-katholieken in China reageerden verdeeld op de oprichting van de CKPV. „Een deel van hen wilde absoluut niet samenwerken met de Communistische Partij – voor hen was communisme den duivel”, zegt pater en Chinakenner Jeroom Heyndrickx. Deze groep, die tot op de dag van vandaag nog aanwezig is, wordt de ”ondergrondse kerk” genoemd.

Het andere deel sloot zich wél bij de CKPV aan, de zogenoemde ”bovengrondse kerk”. Zij voegden zich bij deze patriottische vereniging omdat ze dat nog als enige mogelijkheid zagen, zegt Heyndrickx. „Ondanks dat ook zij niet los wilden komen te staan van Rome, was de gedachte: sluit je je niet aan, dan verdwijn je.”

Voor rooms-katholieken buiten China was de verdeelde kerk lange tijd verwarrend. „Toen ik naar Rome ging vroeg paus Johannes Paulus II aan mij: Is daar een schismatische kerk ontstaan of niet? Zijn ze afgescheurd van de kerk?”, vertelt Heyndrickx. Hij stelde de paus toen gerust dat de rooms-katholieken wel trouw bleven aan het geheel van de kerk, maar intern verdeeld waren over de samenwerking met communistisch China.