Bijna dertig jaar geleden vroeg ir. J. van der Graaf aan allerlei kerkelijke leiders in de gereformeerde gezindte om zich uit te spreken over Psalm 102:15: „Want Uw knechten hebben een welgevallen aan haar stenen, en hebben medelijden met haar gruis.” De antwoorden zijn op 19 maart 1992 in De Waarheidsvriend gepubliceerd.

Daarin is een redelijke overeenstemming te bespeuren over de oorspronkelijke bedoeling van de psalm bij de verwoesting van Jeruzalem. Maar in de toepassing komen de verschillen naar voren: over de blijvende betekenis van Jeruzalem en het volk Israël, ook ten aanzien van de vaderlandse kerk of de kerk in het algemeen, en tevens of kerkelijke verdeeldheid is bedoeld of vooral de geestelijke duisternis. Er is ook verschil in toepassing als het gaat om wie de knechten zijn en hoe het medelijden geuit wordt. De hermeneutiek houdt zich met deze vragen bezig. Hoe maken we de brug tussen vroeger en nu?

Oudere Bijbelverklaringen maken allerlei toepassingen, maar vaak zonder verantwoording over de onderliggende vragen. Een interessante aanvulling is de NIV Application Commentary. De voorkant van de delen op het Oude Testament geeft zichtbaar de bedoeling aan: van de oude muren van Jeruzalem naar de wolkenkrabbers in New York! In deze delen staan per Bijbelpassage drie rubrieken: eerst de oorspronkelijke betekenis, dan handreikingen om de brug te slaan van toen naar nu, en ten derde de hedendaagse betekenis met praktische voorbeelden. Mijn ervaring met studenten is dat ze vooral de tweede rubriek leerzaam vinden: welke overwegingen zijn van belang om een toepassing te maken? Zulke overwegingen verhinderen willekeur of een te snelle identificatie met de huidige lezers. Een dergelijke bezinning is heel nuttig.

Klassieke hermeneutiek

In de klassieke hermeneutiek gaat het over de regels voor de uitleg. Wat is de aangewezen methode om tot een correcte uitleg te komen, om de intentie van de tekst op het spoor te komen? Luther stelde dat de Schrift geen kerkelijk leergezag nodig heeft om verklaard te kunnen worden. Hij bepleitte de methode om Schrift met Schrift te vergelijken. Dat is mogelijk, omdat de Schrift in de hoofdzaken helder en doorzichtig is. Calvijn ging in dat spoor, waarbij hij nog meer dan Luther aandacht vroeg voor de historische en grammaticale betekenis van de tekst. Er staan moeilijke teksten in de Bijbel. Over woordbetekenissen en grammatica kunnen er vragen zijn, maar volgens de reformatoren is de algehele boodschap helder. De uitlegger moet zich aan de Auteur van de Schrift onderwerpen. De boodschap van de Schrift ligt in haar woorden zelf besloten. In het uitleggen is ook de verlichting door de Heilige Geest nodig.

Voortgaande bevrijding

Uit de vele hedendaagse hermeneutische benaderingen kies ik hier voor de ”redemptive-movement hermeneutic”, een hermeneutiek die uitgaat van een voortgaande bevrijding of verlossing. Onder anderen William J. Webb heeft hierover gepubliceerd, in zijn boek ”Slaves, Women and Homosexuals” (2001). Hij start met de teksten over slavernij in de Bijbel. In Israël was er volgens hem een behandeling van slaven die nog niet optimaal was. Ze zijn bezit van hun heer en ze kunnen gedwongen worden te werken. Het is waar dat de behandeling van slaven in Israël beter was dan bij de buurvolken, maar de slavernij als instituut bleef bestaan. Wij hebben in onze maatschappij, waarin de slavernij afgeschaft is, volgens Webb hogere normen dan destijds in Israël. Daarom moeten wij aannemen dat God Zich destijds in een bepaalde mate aangesloten heeft bij de maatschappelijke gewoonten in die tijd. Hiervoor kan het woord ”accommodatie” gebruikt worden.

In het Nieuwe Testament worden de meesters aangespoord hun slaven rechtvaardig te behandelen. De brief aan Filemon plaatst de slaaf-meester-verhouding in het perspectief van christelijke broederschap. Hier geeft de Bijbel aanzetten om de lijnen door te trekken, ook naar de afschaffing van de slavernij. Die afschaffing gaat verder dan de letterlijke tekst, maar is wel een mogelijke consequentie ‘in de geest’ van de tekst.

Voor Webb is het belangrijk dat een christen rekening houdt met culturele veranderingen. Hij vindt het nodig dat christenen hun cultuur uitdagen waar die afwijkt van de waarden van het Koninkrijk van God; in andere zaken behoren zij zich te identificeren met de cultuur. De moeilijkheid ontstaat in het onderscheiden tussen de waarden van het Koninkrijk en de culturele waarden binnen de Bijbeltekst. Het is de taak van de hermeneutiek om het onderscheid tussen die twee zaken te maken.

Patriarchale model

Ten aanzien van de positie van de vrouw pleit Webb ervoor afstand te nemen van het patriarchale model en kiest hij voor ”evangelical egalitarianism”, een gelijkwaardige positie van mannen en vrouwen met wederzijdse onderwerping aan elkaar. Dit is gebaseerd op Efeze 5:21: „Wees elkaar onderdanig in de vreze Gods.” Deze christelijke houding verschilt van het seculiere gelijkheidsdenken.

Webb pleit vervolgens voor heteroseksualiteit binnen het huwelijk. Maar het zal duidelijk zijn dat anderen met de door hem bepleite benadering andere consequenties kunnen trekken, want de beste ethiek kan verdergaan dan wat de Schrift leert. Die benadering is: eerst de oorspronkelijke cultuur, dan de cultureel bepaalde Schrift en ten slotte de uiteindelijke ethiek.

Schuldslaven

In reactie op Webb wil ik stellen dat de slavernij in de Bijbel veel positiever was dan bij ons in afgelopen eeuwen. In het recente verleden werden gezinnen uit elkaar gerukt, waren er martelingen en overleed een groot percentage van de slaven door mishandeling. In de Bijbel gaat het vaak over schuldslaven. Deze mede-Israëlieten werden in het zevende jaar vrijgelaten, kregen geschenken mee en hadden ook de mogelijkheid om vrijwillig te blijven. Zelfs bij krijgsgevangenen was een humanitaire benadering nodig. Tevens is slavernij in de Bijbel geen plicht, maar een maatschappelijke mogelijkheid. Vanwege de afschuwelijke praktijken in de 17e en 18e eeuw is het terecht dat in onze maatschappij die barbaarse vorm van slavernij afgeschaft is.

Het is op zich zinvol dat Webb aandacht vraagt voor voortgaande inzichten en veranderingen in de maatschappij. Maar in de Bijbel zijn de voorschriften over de positie van de vrouw en de houding tegenover homoseksualiteit niet alleen bepaald door de toenmalige cultuur. Er wordt ook meermalen verwezen naar de schepping en naar de orde die God daarin aangebracht heeft. Dat maakt het moeilijker om de benadering van voortschrijdend inzicht en veranderingen in de cultuur bij de laatste twee onderwerpen toe te passen.

Subjectieve omgang

In de gereformeerde traditie is altijd aandacht geweest voor de toepassing naar onze eigen tijd, maar daarbij is de Bijbeltekst zelf steeds uitgangspunt geweest. De recente verschuivingen in de hermeneutiek betreffen voor een deel onze subjectieve omgang met de Bijbel. Het is op zich waardevol dat daaraan aandacht gegeven wordt, want ook in eigen kring zijn er veel onderliggende verschillen. De meeste problemen met de nieuwe hermeneutiek ontstaan als de schrijvers van de Bijbelteksten vooral als kinderen van hun tijd worden gezien, wat inhoudt dat de toenmalige cultuur bepalend is geweest voor hun boodschap. In dat geval komt er een kloof met de klassieke gereformeerde positie, waarin het Woord van God als zodanig normatief is.

De auteur is oudtestamenticus. Dit artikel bevat een deel van de lezing die hij vrijdag hield op de Studium Generale van Driestar educatief.