Meer duidelijkheid zal in de toekomst komen. Paus Franciscus heeft namelijk besloten de Vaticaanse archieven uit de tijd van de Holocaust te openen. Eugenio Pacelli was paus Pius XII van 1939 tot 1958.

De archieven waren in maart nog maar net open, of ze gingen weer dicht vanwege het gevaar van het coronavirus. Inmiddels zijn ze weer toegankelijk voor Italiaanse wetenschappers. „Stukje bij beetje zullen de gegevens aan het licht komen”, zei dr. Yael Nidam-Orvieto van Yad Vashem tijdens een online seminar van het Holocaustinstituut. Zij heeft zich gespecialiseerd in de rol van de Katholieke Kerk in de oorlog. „We zullen een duidelijker beeld krijgen.”

Verschillende vragen blijven tot nu toe onbeantwoord. Zoals: wat was de invloed van het in 1933 gesloten verdrag (Rijksconcordaat) tussen het Vaticaan en Duitsland? Dat verdrag moest de rechten van de Rooms-Katholieke Kerk in Duitsland waarborgen. Historici hopen antwoord te krijgen op de vraag of het Vaticaan vreesde dat dit verdrag gevaar zouden lopen als de paus openlijk kritiek zou leveren op nazi-Duitsland.

Ook hebben historici vragen over „de verborgen encycliek.” Paus Pius XI (1922-1939) stelde dit document over racisme en Jodenvervolging op. Toen Pius XI overleed, besloot zijn opvolger Pius XII dit niet te publiceren. Het bevat zowel antinazistische en antisemitische gedachten.

Pius XII neemt in zijn encycliek over de eenheid van de menselijke maatschappij het idee van zijn voorganger over, door te wijzen op de eenheid onder mensen. Hij legt er de nadruk op dat allen tot dezelfde groep behoren en dezelfde rechten hebben. In zijn openbare toespraken sprak Pius XII over het menselijk lijden en genocide. Maar hij vermeed het woord „Joden.” Hij sprak hooguit over „Semieten.”

Waarom? Nidam-Orvieto zegt dat de nazi’s aan het begin van de oorlog katholieke Polen had vermoord. Ook toen bleef een duidelijke veroordeling van het Vaticaan achterwege. Als hij de moord op Joden had veroordeeld, hadden de Poolse katholieken kunnen zeggen: waarom veroordeel je de moord op ons niet?

Sommige wetenschappers hebben gesuggereerd dat er sprake was van „catacombe diplomatie.” Dat betekent dat het Vaticaan uiterlijk neutraal was, maar achter de gordijnen probeerde Joden te helpen. Tot nu toe is er echter geen bewijs van deze diplomatie gevonden. Als daar wel sprake van zou zijn geweest, zouden waarschijnlijk meer instituten hun deuren hebben geopend voor Joodse onderduikers.

Waarom deed het Vaticaan zo? Nidam-Orvieto wijst erop dat de Europese samenleving destijds doortrokken was van antisemitisme. De paus was mogelijk bang voor een splitsing in de kerk als hij in het openbaar duidelijk stelling had genomen voor Joden.

De onderzoeker weet niet zeker of het zal lukken een compleet beeld te krijgen en alle antwoorden te vinden. Ze denkt dat er geen document bestaat dat alles verklaart. Maar ze gelooft wel dat historici meer stukjes van de puzzel zullen vinden. Ook is geduld nodig. „Het zal waarschijnlijk een hele lange tijd duren voordat we deze vragen kunnen beantwoorden”, zegt Nidam-Orvieto.