”Een theologische visie voor de 21ste eeuw”, dat is de pretentie van Erik Borgmans boek ”Alle dingen nieuw” (uitg. KokBoekencentrum), het begin van een trilogie. Het eerste, verschenen deel heet ”invocatio”: aanroeping. Het tweede en derde deel dragen de titels ”creatio” (schepping) en ”redemptio” (verlossing). Het hele project loopt uit op een ”renovatio”, vernieuwing.

Prof. Borgman (1957) is lekendominicaan en hoogleraar publieke theologie aan Tilburg University. Hij werd vooral bekend met boeken over de maatschappelijke betekenis van geloof, theologie en kerk. Kern van zijn theologie is dat de wereld zijn oorsprong en dragende grond heeft in Gods liefde. Twee basisthema’s inspireren hem, zo schrijft hij in zijn nieuwe boek: Gods nabijheid en Gods vernieuwende kracht. Niet de kerk maar allereerst de wereld is door God in Christus verlost, en de kerk is daarvan een teken.

Is dat typisch katholiek? U citeert Schillebeeckx, die Thomas van Aquino –uw dominicaanse medebroeder– zo samenvat dat eigenlijk niet de natuur de genade draagt, maar de genade de natuur.

Lachend: „Nou, ik hoop dat mijn theologie niet alleen rooms-katholiek, maar ook christelijk is. Typisch katholiek is wel dat –en daarin volg ik Thomas van Aquino en sta ik tegenover het calvinisme– de erfzonde het contact met de waarheid wel moeilijker heeft gemaakt. Maar de openheid naar God is er altijd gebleven. Er zijn twee tendensen in de theologie: geloof is iets van de persoon, wat je in de augustijnse en franciscaanse traditie tegenkomt, of de schepping is in haar geheel verlost, wat typerend is voor de thomistische traditie. Die laatste gedachte is in de twintigste eeuw door wat wij de ”nouvelle théologie” noemen consequent uitgewerkt en in het Tweede Vaticaans Concilie doorgebroken. Maar je vindt die ook buiten de Rooms-Katholieke Kerk, zoals bij de anglicaanse theoloog Rowan Williams. Het laat er iets van zien dat wij de werkelijkheid niet maken, maar dat zij door God gedragen is en als gave aan ons mensen voorafgaat.”

Is dat niet een optimistische visie?

„Juist niet. Je bent niet blind voor de tegenkrachten, het kwaad, dat niet alleen in de menselijke wil huist maar eveneens in de gehele werkelijkheid. Ja, de verlossing is in Christus al doorgebroken, maar is nog niet voluit aan het licht gekomen. Theologie moet zich steeds laten openbreken door de weerbarstigheid en de pijnlijkheid van de wereld en de manier waarop God daarin Zijn gang gaat. Gods leven gevende genade in Christus wordt echter nooit een hanteerbaar bezit, ook niet van de kerk. Dat betekent principiële kwetsbaarheid.”

Cultuur

Volgens Borgman gaat theologie niet primair over geloof of over het christendom, maar brengt zij Gods aanwezigheid aan het licht in het concreet geleefde leven. Zij beschrijft een werkelijkheid die geteisterd is door onrecht, lijden, chaos, vergankelijkheid, gebrokenheid, gevoel van afwezigheid van God.

Borgman doet in zijn nieuwe werk zijn naam als cultuurtheoloog eer aan: hij gaat in gesprek met een brede waaier aan denkers, dichters, wetenschappers, kunstenaars, musici en mystici uit heden en verleden.

Theologie kan niet zonder kennis van de moderne cultuur?

„Theologie is een openbare wetenschap, maar zo is zij met haar diepste vezels verbonden met de moderne cultuur. In deze werkelijkheid brengt de theologie Gods verborgen aanwezigheid aan het licht. Maar zij brengt heel andere inzichten dan de moderne cultuur, zoals: wie zijn leven wil winnen, moet het verliezen. God openbaart Zich nog steeds aan ons, maar om dat te zien is geloof nodig. Ik vind dat de theologie in Nederland vaak te veel dienstverlenend is aan de cultuur. Het christendom is principieel en altijd polemisch met zijn boodschap van het kruis. Het peilt het kwaad diep, maar laat zien dat Gods genade en liefde daar nog weer onder zitten.”

Schreeuwt deze cultuur naar God?

„Ja, maar dan vooral in de vorm van het gebed en het roepen: Red ons, wij vergaan. Dat roepen is uiteindelijk een teken dat je antwoord nodig hebt van iets wat van búíten jezelf komt. Onze tijd wil met allerlei therapieën onze problemen toedekken. Ik ben een theoloog van de open wonde: die moet je niet toedekken, maar er diep in kijken en zo het perspectief van Gods nabijheid en genade aan het licht brengen.”