De familie waaruit de Zwitsers-Nederlandse auteur Menno Kalmann afkomstig is, is als een plantje. Eerst is er het ontkiemen, dan het opbloeien en daarna het vertreden – steeds weer gevolgd door nieuw uitspruiten. Stamvader Adolf Kalmann is een stille, maar talentvolle zakenman, moeder Lina Kalmann een goedgehumeurde mater familias met talloze connecties en een groot organisatietalent. Samen bestieren ze Kaufhaus Kalmann in Bad Dürrenberg, waar ze een immer toenemende klantenkring kleden volgens de laatste mode.

Met hun handelsoog slagen ze erin hun lokale modewinkel internationale allure te geven. Handelstalent, zou je kunnen zeggen; Joodse gewiekstheid, oordelen steeds meer landgenoten. Als de economische crisis in volle hevigheid toeslaat en de publieke opinie zich in hoog tempo tegen de Duitse Joden keert, pakken vader, moeder en zoons Heinz en Herbert hun biezen.

Berooid

Het neutrale Nederland lijkt veilig terrein. Daarom worden de tenten opgeslagen in Amsterdam, waar Adolf Kalmann al snel weer een florerend bedrijf uit de grond stampt. Onbreekbaar, zou je kunnen zeggen; onuitroeibaar, oordelen de nationaalsocialisten, die ook in Nederland steeds meer voet aan de grond krijgen. Dus moeten de Kalmanns opnieuw hun turbulente leven opgeven en vluchten – nu richting Zuid-Frankrijk, waar de kust veilig lijkt.

Toch is het fascisme ook daar alomtegenwoordig, zodat de familie –nu berooid en van alle middelen ontdaan– opnieuw de wijk moet nemen. Een moeilijke route langs hoge bergen en diepe dalen brengt hen in het neutrale Zwitserland. Daar vindt men ademruimte.

Maar wie er in Zwitserland ook opgelucht adem kan halen, zoon Herbert zeker niet. In een onbezonnen moment heeft hij in Hilversum een kind verwekt bij Ursula Borchardt, dochter van de ooit gevierde Duits-Joodse auteur Georg Hermann Borchardt. De relatie bleek een verstandshuwelijk, die onverwacht eindigde toen Ursula met de kleine Michael introk bij haar vader.

Anders dan de Kalmanns meende Borchardt dat zijn wereldfaam bescherming in Nederland kon bieden. Zo bleef Michael –het dierbaarste ‘bezit’ van Herbert en naamgever van het boek– achter in vijandelijk gebied, terwijl Herbert met gevaar voor eigen leven een veilig heenkomen zocht.

Dodelijke vijandschap

De naïviteit van zijn moeder en grootvader brengt Michael in kamp Westerbork. Daar blijkt dat de sterrenstatus en het internationale netwerk van opa Borchardt geen uitkomst meer kunnen bieden. Geplaagd door diabetes en ouderdomskwalen blaast de gevierde auteur zijn laatste adem uit in een veewagon op dood spoor bij Auschwitz. Michael overleeft de ontberingen ternauwernood dankzij de inspanningen van zijn vader vanuit Genève.

Dát verhaal –over zijn halfbroer Michael, die na de oorlog naar Palestina emigreerde– wil Menno Kalmann vertellen. Het is een verhaal dat het waard is om verteld te worden: over de wrede behandeling van Joden in Duitsland, het veranderende vluchtelingenklimaat in Nederland en de dodelijke vijandschap tegen Joden die ook in België en Frankrijk bijna tastbaar in de lucht hangt.

Toch wordt het verhaal nodeloos ingewikkeld doordat veel –ogenschijnlijk onsamenhangende– familielijnen tot in detail worden uitgewerkt. Daardoor gaat het grootste deel van ”Michael” niet over Michael. Dat is vervreemdend, maar vooral complex.

Storender nog zijn echter de tientallen taalfouten in het boek die vermeden hadden kunnen worden, maar nu een bron van ergernis vormen.

Spiegel

Het is Kalmanns verdienste dat het verhaal van zijn –overigens volstrekt seculiere– familie aan de vergetelheid is ontrukt. De steeds grimmiger wordende vijandschap tegen Joodse landgenoten dient als een spiegel voor huidige en toekomstige generaties. Maar met de juiste begeleiding had het verhaal onmiskenbaar aan kracht gewonnen.

Boekgegevens

Michael, Menno Kalmann; uitg. De Blauwe Tijger; 400 blz.; € 32,-