De Maand van de Vrijheid had op 4 april moeten beginnen. Richting 4 en 5 mei waren er honderden evenementen georganiseerd om 75 jaar vrijheid te vieren. Tot het coronavirus kwam. Het is de samenstellers van De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog niet meer gelukt dit te verwerken in hun uitgave. Bij een herdruk lijkt een kaart met de wereldwijde gevolgen van het coronavirus onvermijdelijk.

Wel zijn de excuses vermeld van premier Rutte op 26 januari 2020 voor de houding van de overheid tijdens de Jodenvervolging. Daarmee is het nieuwste lid van de toch al omvangrijke Bosatlasfamilie actueel.

De atlas is meer dan een verzameling bladspiegelvullende kaarten, zoals we de Bosatlas van vroeger kennen. Kaarten die spreken. Neem alleen al het kaartje van Nederland dat de overlevingskans van Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog in verschillende gemeenten weergeeft.

De atlas belicht met kaarten, gedetailleerde infographics en authentiek fotomateriaal niet alleen de aanloop naar en de Tweede Wereldoorlog zelf, maar ook de doorwerking in politiek en maatschappij tot op de dag van vandaag. Het derde hoofdstuk –”Bezetting: einde rechtsstaat”– is de kern. Hier wordt de bezetting van Nederland en Nederlands-Indië in kaart gebracht.

De Duitsers bleken verwoede fietsenjagers. Volgens de verordening moesten er in Nederland 35.000 worden geconfisqueerd, maar de grijpgrage Duitse soldaten stalen er 40.000. De Amsterdamse bevolking verzette zich en liet zich niet onbetuigd. De bezetters wilden hier 8000 fietsen in beslag nemen, ze kwamen slechts tot 3600. Prachtig gevangen in een kaartje.

Zwarte stippen

Treurig is het hoofdstuk ”Uitsluiting, terreur en genocide” dat begint met het weergeven van vooroorlogs Joods Nederland. De kaart ”Verspreiding van de Joden over de gemeente (mei 1941)” van het ”Bureau van Statistiek der gemeente Amsterdam”, gemaakt in opdracht van de Duitsers, doet huiveren. Een kaart met zwarte stippen, waarbij elke stip tien Joodse burgers vertegenwoordigde. Niet moeilijk te raden waar dat voor was.

Het Kattenburgtransport –waarvan een zeldzaam reisverslag is teruggevonden– geeft een indringend beeld van de deportatie van Joden. Onder het voorwendsel dat ze van ”communistische sabotage” werden verdacht, zetten de Duitsers op 11 november 1942 alle 367 Joodse werknemers van de Amsterdamse regenkledingfabrikant Hollandia-Kattenburg en hun gezinnen op transport naar Westerbork. Op 30 november werden ze vandaar naar Auschwitz gestuurd. In totaal 826 mensen. Geen van de vrouwen en kinderen overleefde Auschwitz. Slechts negen mannen keerden terug.

Ook een oorlog kent klein leed. Al in mei 1940 laat de bezetter weten dat alle duiven gedood moeten worden. Duiven kunnen namelijk boodschappen overbrengen aan de geallieerden. Protest van duivenbezitters helpt; duiven mogen niet meer vrij vliegen. De speciale Duivenbrigade houdt toezicht. Als de maatregel niet uitvoerbaar blijkt, moeten alle duiven alsnog worden afgemaakt. Afgehakte pootjes dienen als bewijs te worden ingeleverd bij de gemeente.

Smalle straten

De bevrijding van Nederland is fascinerend. De opschuivend frontlijn in 1944-1945, het kaartje met de locaties van neergeschoten vliegtuigen, de grafiek van het aantal omgekomen geallieerde soldaten in Nederland, totaal 12.565. Er gaat een wereld achter schuil. De bevrijding van de stad Groningen is in detail uitgewerkt. Duizenden Duitsers hadden er zich verschanst. Loopgraven en tankgrachten gegraven. Op 13 april vielen de Canadezen aan. Het was moeilijk opereren in de binnenstad met zijn smalle straten, kanalen en grachten. Bij gevechten op en rond de Grote Markt werden veel gebouwen vernield. Op de 16e gaven de Duitsers zich over.

De laatste veldslag van de Tweede Wereldoorlog was op Texel, tussen Georgiërs en Duitsers. In de nacht van 5 op 6 april komen de Georgiërs in opstand en doden ze 180 Duitse medesoldaten. De Duitsers slaan terug, de schermutselingen duren tot en met 20 mei, dus na de Duitse capitulatie. Slechts een derde van de 800 Georgiërs overleeft de strijd.

Boekgegevens

De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog; uitg. Noordhoff; 256 blz.; € 39,95