Een verstoorde menstruatie, overbeharing en veel kleine cysten in de eierstokken: de drie meest voorkomende symptomen van PCOS. Van de aandoening is al sprake als twee van de drie symptomen aanwezig zijn, vertelt Havenith, sinds 2011 werkzaam als gynaecoloog –zelf zegt ze liever vrouwenarts– in Vrouwenpoli Boxmeer. Ze hielp de afgelopen jaren talloze vrouwen met PCOS te leren leven. Want dat kan, benadrukt ze.

Havenith vindt het lastig in te schatten hoeveel vrouwen in Nederland aan de aandoening lijden. „Wat wel duidelijk is: het aantal gevallen neemt toe. Welvaartsfactoren zijn duidelijk van invloed op het krijgen van de aandoening.” PCOS –letterlijk: meerdere vochtblaasjes in de eierstok– is het eerst beschreven in 1933. „Vanaf die tijd zijn we steeds meer bewerkte voedingsmiddelen gaan eten. Dat leidt in veel gevallen tot obesitas. Een deel van de toename van het aantal gevallen van PCOS heeft daarmee te maken.”

Stress

Behalve obesitas is insulineresistentie een belangrijke oorzaak van PCOS, vertelt de arts. Insulineresistentie kan optreden wanneer de consumptie van koolhydraten als suikers en zetmeel te hoog is (zie ”Doorgeefluik naar cel”). Volgens Havenith nemen veel mensen te veel van deze voedingsstoffen tot zich. Een te hoge consumptie van koolhydraten kan leiden tot overgewicht en diabetes type 2.

Dat wil niet zeggen dat alle vrouwen met PCOS overgewicht hebben. Een op de drie vrouwen met PCOS is slank, schat Havenith in. Erfelijkheid speelt ook een rol, net als stress. „We staan altijd aan”, ziet Havenith. „Krijgen voortdurend op onze telefoon alle berichten uit de wereld binnen. Bovendien vormt het licht van het telefoonscherm voor ons lichaam waarschijnlijk ook een stressfactor.” Om met de stress te kunnen omgaan, draaien de bijnieren overuren. Dat kan de hormonen verstoren die verantwoordelijk zijn voor de werking van de eierstokken.

Doordat er bij PCOS vanwege de cysten in de eierstokken zelden een eisprong optreedt, hebben veel vrouwen met de aandoening vruchtbaarheidsproblemen. Dat is vooral voor vrouwen met een kinderwens ingrijpend. Maar de effecten van PCOS zijn groter, vertelt Havenith. Vrouwen met PCOS hebben meer kans op diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. Ook raakt hun lever sneller vervet en hebben ze een grotere kans op baarmoederkanker. Vrouwen die ondanks hun PCOS toch zwanger raken, lopen bovendien een groter risico op een miskraam, een hoge bloeddruk, zwangerschapsdiabetes of een vroeggeboorte.

Huisartsen en gynaecologen in de reguliere gezondheidszorg schrijven vaak de pil voor om de cyclus beter te reguleren. Hebben vrouwen een kinderwens, dan krijgen ze hormoonbehandelingen om de eisprong op gang te brengen. Havenith heeft haar bezwaren bij deze aanpak. „Met de pil herstel je de cyclus wel, maar je pakt de onderliggende oorzaken niet aan. De pil helpt niet bij zwangerschapscomplicaties en hij voorkomt ook niet dat vrouwen op latere leeftijd ziek worden door hun PCOS.”

De vrouwenarts gooit het in haar praktijk daarom over een totaal andere boeg: een drastische leefstijlverandering. Ze stelt samen met haar cliënten een dieet samen waar vooral vers en onbewerkt voedsel in zit. Geen suikers, minder koolhydraten en meer vetten en eiwitten. Dat klinkt karig, maar is het volgens Havenith niet: „Vrouwen hoeven niet per se te minderen in calorieën, tenzij ze af willen vallen. Ze hebben dus geen hongergevoel. Bovendien hoeven mensen die het dieet volgen minder vaak te eten, doordat ze minder snel verteerbare koolhydraten eten.”

Ook meer bewegen kan een vrouw met PCOS helpen. „Elke dag tien minuten krachttraining, of een paar keer per week. Maar ook regelmatig bewegen, lopen en staan is belangrijk.”

Pizza

Uit onderzoek van onder meer de Erasmus Universiteit blijkt dat voeding de vruchtbaarheid beïnvloedt, vertelt Havenith. In Rotterdam ontdekten onderzoekers dat mediterrane voeding een gunstig effect op de vruchtbaarheid heeft. „Rond de Middellandse Zee eten mensen veel groenten”, vertelt Havenith. „Bij de lunch, het avondeten; veel meer dan de schijf van vijf aanraadt.”

Een andere levensstijl zorgt soms binnen twee of drie maanden voor het herstel van de menstruatiecyclus, vertelt Havenith. En daarmee is de kans op een natuurlijke zwangerschap duidelijk groter. „Ruim de helft van de vrouwen met PCOS wordt alsnog spontaan zwanger.” Soms is een extra hormoonbehandeling in het ziekenhuis nodig om de cyclus op gang te brengen.

Bij sommige mensen leeft het idee dat vrouwen met PCOS nooit meer normaal kunnen eten. Volgens Havenith is dat overdreven. „Het gaat erom dat je de gezonde producten eet. Over het algemeen geldt dat je van beige voedsel beter niet te veel kunt nemen: granen, pizza, pasta, brood en aardappelen. Voedsel met veel kleur, zoals groenten en fruit, is vaak beter. En noten, peulvruchten, vlees en vis; ook gezond.”

Om zwanger te worden liet Linda taart staan

Pas als ze zwanger wil worden, ontdekt Linda Brouwer (40) uit Oss dat ze polycysteus ovariumsyndroom (PCOS) heeft. Een medische mallemolen volgt, maar zonder resultaat. Tot ze bewust anders gaat eten. Nu is ze moeder van twee jonge kinderen.

Zes maanden geleden beviel de Brabantse van een dochter. Vanzelfsprekend was dat niet. Een aantal jaren geleden lijkt moeder worden nog bijna onmogelijk.

„Mijn PCOS kwam aan het licht toen ik een kindje wilde, in 2015. Het lukte maar niet om zwanger te raken”, vertelt Brouwer. Bloedonderzoek en een echo van eierstokken –waarop een grote hoeveelheid cystes te zien is– leveren haar de diagnose PCOS op.

Behalve de vruchtbaarheidsproblemen heeft Brouwer, werkzaam als docente Nederlands aan een beroepsopleiding, weinig symptomen. „Ik heb geen overgewicht, haaruitval of acné. Wel had ik vaak zware en pijnlijke menstruaties. Ik slikte de pil; anders had ik helemaal geen menstruatie.”

Het ziekenhuis schrijft Brouwer hormonen voor: te beginnen met clomifeen, een hormoon dat de rijping van eicellen in de eierstokken bevordert en de eisprong in gang zet. „Iedere week moest ik naar het ziekenhuis om het aantal gerijpte eicellen te meten. Elke keer was er de teleurstelling als er weer niks gebeurd was.”

Omdat de hormoonpillen ook in een hogere dosis geen effect hebben, krijgt Brouwer na verloop van tijd ook injecties met een ander hormoon. Na de tweede verhoging van de dosering zijn er opeens eitjes gerijpt. Maar: te veel. „Toen moesten we weer van voren af aan beginnen.”

Pauze

Het proces frustreert de docente Nederlands. Zij en haar man besluiten „even pauze” te nemen van het medische circuit. In de tussentijd speurt Brouwers man, die bioloog is, naar alternatieve oplossingen voor de vruchtbaarheidsproblemen. Met succes: hij ontdekt een Duits-Italiaans onderzoek naar het effect van suikerarm eten aangevuld met myoinositolsupplementen (ook wel vitamine B8 genoemd) op de vruchtbaarheid van vrouwen met PCOS. De resultaten van het onderzoek zijn positief, maar de onderzoeksgroepen is klein.

Brouwer, ten einde raad, besluit haar dieet aan te passen. „Een beetje een gok.” Ze pakt het drastisch aan: producten met suiker laat ze links liggen. „In de winkel stond ik etiketten te vergelijken. Alles waar snelle koolhydraten in zitten, liet ik staan. Geen aardappels, witte rijst of pasta dus.” Bij het aangepaste dieet slikt ze zogenaamde myoinositol. Een duur product en in Nederland lastig te verkrijgen. „Ik kocht het via Amazon Duitsland.”

De vrouwen in het onderzoek kregen na twee maanden weer een cyclus. „Dat was bij mij precies zo. Na drie maanden was ik zwanger.” De blijdschap over de zwangerschap is groot. De negen maanden verlopen zonder problemen. Na de bevalling komt de menstruatie met behulp van de myoinositol weer op gang.

Taart

Brouwer heeft nu nog amper last van PCOS. „Voor mijn zwangerschappen had ik regelmatig flinke buikpijn, hoofdpijn en ontstekingen in de huid. Die lichamelijke klachten zijn er nu niet meer of veel minder. Ik wilde dat ik twintig jaar eerder van dit dieet en myoinositol had gehoord.”

Ze denkt dat veel artsen PCOS zien als enkel een vruchtbaarheidsprobleem, terwijl het volgens haar ook een menstruatieprobleem is. „Artsen zouden een meisje met menstruatieproblemen tips moeten geven om haar leefstijl aan te passen.”

Inmiddels is Brouwer niet meer zo streng met eten. „Als er een verjaardag is, neem ik taart. Dat deed ik voor de eerste zwangerschap echt niet. Ik hield het vol omdat ik een doel had: zwanger worden.”

Doorgeefluik naar cel

Het lichaam gebruikt koolhydraten –waaronder glucose– om aan energie te komen. Om glucose te kunnen verwerken, is insuline nodig. Dit wordt aangemaakt in de alvleesklier. De insuline opent een soort luik in de cel waardoor de glucose naar binnen kan. Hoe meer insuline er wordt aangemaakt, des te minder gevoelig de receptoren op de celwand worden voor deze stof. Op den duur kan het lichaam insulineresistent worden. Wordt dit niet tegengaan, dan kan er diabetes 2 ontstaan.

Insulineresistentie kan ook ontstaan als gevolg van zogenaamde laaggradige ontstekingen. Bij iemand die dit soort ontstekingen heeft, is de grens tussen de binnen- en de buitenkant van het lichaam te doorlaatbaar. Het immuunsysteem is voortdurend aan het werk om ziekteverwekkers buiten de deur te houden.

De consumptie van te veel suikers kan er ook toe leiden dat de diversiteit van de darmbacteriën afneemt. Dat zorgt voor winderigheid, rare ontlasting en een hoge doorlaatbaarheid van de darmwand. Een verstoorde darmwerking kan weer leiden tot een gebrekkige aanmaak van serotonine en dopamine, stoffen die verantwoordelijk zijn voor het humeur. PCOS gaat daarom vaak gepaard met stemmingswisselingen en –soms– met depressie.