Op dinsdag vond het tweede Normandië-overleg tussen Oekraïne, Rusland, Frankrijk en Duitsland plaats. Het doel van het overleg was om de stabiliteit te herstellen in Oekraïne, waar sinds vijf jaar een burgeroorlog woedt. Daarbij vielen al ruim 13.000 doden; 2 miljoen personen zijn op de vlucht geraakt.

Het overleg heeft geen directe inhoudelijke resultaten opgeleverd, maar wel enkele winstpunten. Ten eerste wordt de draad van de akkoorden van Minsk (2015) weer opgepakt. Hoofdlijnen daaruit zijn terugtrekking van de zware wapens uit de conflictgebieden, uitwisselingen van álle krijgsgevangenen en het houden van vrije lokale verkiezingen onder toezicht van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). In de aanloop naar het Normandië-overleg heeft een eerste uitwisseling van krijgsgevangenen plaatsgevonden en hebben troepen zich van drie locaties aan de frontlinie teruggetrokken.

Ten tweede hebben de president van Oekraïne en die van de Russische Federatie, Volodymir Zelenski en Vladimir Poetin, elkaar eindelijk voor het eerst persoonlijk ontmoet.

Ten derde vond het overleg plaats in Frankrijk, onder leiding van president Emanuel Macron. De Minsk-akkoorden waren het resultaat van continentaal overleg, zonder Britse of Amerikaanse inbreng, die in Rusland wordt gezien als een vorm van inmenging in de achtertuin van Rusland, met name vanwege de plannen van de Amerikanen om Oekraïne in de NAVO op te nemen. De Amerikanen zouden het ook niet prettig vinden als Canada of Mexico in een strategische alliantie met Moskou zou stappen en als Russische troepen aan de noord- en zuidgrens van de VS zouden gaan oefenen.

‘Dooi’

Kortom, het Normandië-overleg brengt de rust in het Europees-Russische overleg terug. Toch is de weg naar vrede nog lang. De sleutel naar vrede ligt verborgen in het voorstel van de voormalige Duitse minister van Buitenlandse Zaken Walter Steinmeier, die in 2016 de vastgelopen uitvoering van de Minsk-akkoorden probeerde vlot te trekken. De zogeheten Steinmeier-formule is een versimpelde vorm van het akkoord. Als eerste moeten er verkiezingen in de Oost-Oekraïense regio’s Donbas en Loegansk plaatsvinden. Als die eerlijk verlopen, moeten beide regio’s een vorm van zelfbestuur krijgen en kan Kiev de controle over de Russisch-Oekraïense grens herstellen. Die is momenteel zo lek als een mandje.

Multinationale staat

Hier staan de Oekraïense en Russische standpunten haaks op elkaar: Zelenski wil niets van ”federalisme” weten en Poetin ziet een ”speciale status” voor beide regio’s als een absolute voorwaarde voor vrede.

Maar Poetin heeft gelijk. Oekraïne is namelijk in werkelijkheid een multinationale staat – het betekent letterlijk zelfs ”grensland” – die bestaat uit een grotendeels Oekraïens sprekende bevolking in het westen en een Russisch sprekende bevolking in het oosten. Met daarbij nog enkele miljoenen gemengde huishoudens, waar beide talen gesproken worden. Verder wordt er ook nog Pools en Hongaars gesproken.

Het probleem is dat Oekraïne na de vlucht in 2014 van president Janoekovitsj, die in zijn beleid te ver was doorgeslagen naar het Oosten, onder zijn opvolger Petro Porosjenko te ver is doorgeslagen naar het Westen. Porosjenko heeft Oekraïne ondergedompeld in een waan van Oekraïens nationalisme. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de door hem ingevoerde taalwetten, die het gebruik van ”minderheidstalen” als Russisch en Hongaars in het contact met de overheid vergaand willen terugdringen.

De afscheiding van Donbas en Loegansk is een reactie op dit nationalisme. Hongaarstalige protestanten in het zuiden hebben het daarbij net zo moeilijk als etnische Russische burgers van Oekraïne in het oosten, ook al reageren zij terughoudender en zoeken zij de oplossing via dialoog.

Deelstaten

De verkiezing van Zelenski tot president van Oekraïne biedt de mogelijkheid tot een terugkeer naar de gulden middenweg. Hij zal dan echter door de zure appel heen moeten bijten en de Russischtalige gebieden naar Zwitsers voorbeeld zelfbestuur moeten verlenen. Dat kan in de vorm van autonome provincies of deelstaten. Dat houdt ook in dat het Russisch – tenminste in die gebieden – moet worden hersteld als tweede officiële taal.

Uit de verkiezing van Zelenski – een Joodse Oekraïner met Russisch als moedertaal – spreekt de wil van de Oekraïense kiezers om weer een multinationaal land te worden. De kiezer heeft aangegeven dat het niet uitmaakt wat je religieuze of etnische afkomst is. Zelenski is verkozen op een platform van vrede en strijd tegen de corruptie. Daarvoor is het nodig om de etnische en taalkundige pluriformiteit van Oekraïne ook in een federale staatsvorm tot uiting te brengen.

Als dat de president lukt, wint hij de vrede en kan hij zich aan zijn tweede belofte wijden: de uitschakeling van de allesverstikkende politieke invloed van de Oekraïense oligarchen, die grote delen van de overheid hebben gekoloniseerd.

De auteur is Ruslandkundige en onderzoeker bij het Netherlands Center for Totalitarianism Studies.