Toen het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) dit jaar een rapport presenteerde over de Nederlandse identiteit, scoorden de begrippen ”gelijkheid” en ”vrijheid” hoog. Vooral het vrijheidsideaal, als echo van de Franse Revolutie (1789), wordt tegenwoordig nog nagestreefd en nageleefd. Uitingen hiervan zien we terug in de westers-hedonistische leefstijl, de maakbaarheidsutopie en de bijgevolg ontstane individualisering. We menen gelukkig te worden van een maatschappij waarin alleen de grens van het eigen ”ik” bestaat.

Dit maakbaarheidsdenken en de daaruit voortvloeiende vrijheidsgedachte vragen om een kritische reflectie.

In de 19e eeuw veranderde de maatschappij, aangejaagd door medische en technologische vernieuwingen, sneller dan ooit. De overtuiging groeide dat het leven te designen valt: het maakbaarheidsdenken werd geboren. Zekerheden werden voortaan niet meer in afhankelijkheid van God ontvangen, maar verdiend en gemaakt.

De maakbaarheidsgedachte kreeg en krijgt steeds meer voet aan de grond, hoewel ze haaks staat op de realiteit van het leven, dat soms huiveringwekkend oncontroleerbaar is. We worden dagelijks met het maakbaarheidsdenken geconfronteerd. Denk alleen al aan de discussies rond ”voltooid leven” en gender. De maakbaarheidsutopie brengt diverse problemen met zich mee, waarvan we er twee (inclusief de gevolgen ervan) willen bespreken.

Egoïsme

De eerste keerzijde van het maakbaarheidsdenken is dat het leidt tot een explosie van verantwoordelijkheid. Zo wordt alles wat je niet kunt of niet hebt bereikt, gezien als het gevolg van een ondermaatse investering in jezelf. Winnen of verliezen is de eigen verantwoordelijkheid van het individu. Als maakbaarheid zo hoog in het vaandel staat, verandert een samenleving onherroepelijk in een ”meritocratisch” gezelschap, waarin mensen slecht gewaardeerd worden om hun ”verdienste”. De prestatiedruk die daardoor ontstaat, heeft titanische proporties, waaronder veel mensen bezwijken. De psychiatrie, de spiegel van de tijd, toont ons dat pijnlijk aan.

De tweede keerzijde is de individualisering, die leidt tot de ontbinding van de samenleving. De druk tot zelfontplooiing doet namelijk een gerichtheid ontstaan die niet verder reikt dan de ontwikkeling van het ik. Zo’n ontwikkeling vernietigt iedere vorm van samenleven, omdat men elkaars welzijn uit het oog verliest in de race naar maximale ik-bevrediging. Dit ontlokte de Duitse sociologe Gabriele Kuby, auteur van ”De Seksuele Revolutie”, de uitspraak: „Een ideologie die grenzeloze vrijheid van zelfdesign en zelfbevrediging belooft, stort de mens in het niemandsland van het egoïsme…” Door dit egoïsme zal naastenliefde langzamerhand zal verdwijnen. Bedoelt de Bijbel dat niet met „zo zal de liefde van vele verkouden” (Mattheüs 24 vers 12)?

Vrijheid

Om de weg naar maximale zelfontplooiing te plaveien, is absolute individuele vrijheid nodig, zodat het ”ik” zich onbegrensd kan ontwikkelen. Dat zien we terug in onze cultuur, die veronderstelt dat meer vrijheid leidt tot meer (individueel) geluk.

Het idee van grenzeloze vrijheid is echter een nieuw totalitarisme, vermomd als een ”engel des lichts”, maar met inktzwarte gevolgen. Meer vrijheid zal namelijk leiden tot een beperking ervan. De wetenschapsfilosoof Karl R. Popper (1902-1994) noemde dit de paradox van de vrijheid, waarbij individuele vrijheid uiteindelijk zal leiden tot de beperking van algehele vrijheid.

Een concreet voorbeeld: Denk aan een persoon met absolute vrijheid, die een medemens om het leven wil brengen. Zijn vrijheid beperkt de vrijheid van zijn omgeving. Anders gezegd: ongetemde vrijheid zal het recht van de sterkste doen gelden en op termijn de zwakke en mislukte naar de rand van de samenleving drukken. Thomas Hobbes (1588-1679) noemde dat de ”state of nature”: „De mens is de mens een wolf.” Ook Nietzsche (1844-1900) waarschuwde voor ontspoorde vrijheid, met zijn wanhoopskreet: „God is dood en wíj hebben hem vermoord.” Volgens hem zou een wereld zonder God een ”Übermensch” creëren die de zwakkeren zou marginaliseren. Alleen macht is dan nog van waarde. Voorzag de Griekse wijsgeer Plato (4e eeuw voor Christus) dit al niet, toen hij stelde dat de grootste vorm van tirannie ontstaat, daar waar de vrijheid op zijn grootst is?

Luchtkasteel

Het hedendaagse maakbaarheidsdenken resulteert, kortom, in een soort mensen die zichzelf vanwege schromelijke zelfoverschatting een loodzware verantwoordelijkheid opleggen, namelijk die van het ”alles zelf doen”. Of scherper: we lijden onder een verslaving aan het eigen ik. Door de toenemende individualisering nemen we onszelf bovendien de samenleving af. De utopie van het zelfdesign vereist grenzeloze individuele vrijheid, maar vrijheid bestaat slechts bij de gratie van grenzen.

Het luchtkasteel van zelfdesign doet ons zuchten onder het juk van vrijheid. De mens is zijn eigen doel geworden, maar faalt immer. Wij zijn Nietzsche’s Übermensch en het resultaat is een existentiële ramp. Dat stelt ons voor de keuze: óf we ‘vermoorden’ God en onszelf opnieuw, óf we kiezen voor de zo noodzakelijke herbezinning op vrijheid. Vrijheid die wordt gewaarborgd door grenzen, zoals God ze gaf.

In God wordt ons een eeuwige vrijheid voor ogen geschilderd, in dienst van Diegene die wij níet tolereerden, zelfs verwierpen en kruisigden. Maar juist toen wij ons aan Hem vergrepen, bracht Hij verzoening (2 Korinthe 5) en werkelijke, dus begrensde vrijheid. In Hem raakt vrijheid begrensd en verzekeren grenzen ons van echte vrijheid.

De auteurs zijn bachelorstudenten Biomedische Wetenschappen respectievelijk Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht.