Het debat over de klimaatcrisis wordt omgeven door levensgrote dilemma’s. Aan de ene kant laten de rapporten van de IPCC, een internationale organisatie die zich met klimaatverandering bezighoudt, zien dat de klimaatcrisis wordt veroorzaakt door de activiteiten van de mens. Drastische maatregelen zijn nodig om de stijging van de zeespiegel te beperken. Aan de andere kant ontkennen populistische partijen dat klimaatverandering veroorzaakt wordt door de mens of ontkennen ze de klimaatverandering zelf. Ook zien we de terugtrekking van Amerika uit de klimaatakkoorden van Parijs. In deze bijdrage stel ik de verborgen dimensie van de klimaatcrisis aan de orde; een dimensie die we niet zien of niet willen zien.

In opstand

Bruno Latour, een Franse filosoof, is van mening dat de klimaatcrisis veroorzaakt wordt door de moderne mens. Hij stelt dat er de laatste decennia iets bijzonders gebeurt: de aarde komt in opstand. Latour gebruikt het beeld van het toneelspel om duidelijk te maken wat er gebeurt. Op het toneel staan de acteurs centraal. Zij spelen een actieve rol en bepalen de ontknoping. De decors, de coulissen en het gebouw zijn passief. Ze vormen de achtergrond.

Dit beeld geeft volgens Latour een goede beschrijving van de verhouding tussen de moderne mens en de aarde in het verleden. De mens is actief en de aarde is passief. De mens speelt de hoofdrol en de aarde vormt de achtergrond. In de laatste decennia is daar echter verandering in gekomen. De decors, de coulissen en het gebouw zijn actief geworden, zijn het toneel opgeklommen en spelen een hoofdrol. Het hele verhaal verandert en de ontknoping wordt een groot vraagteken. De aarde is geen passieve omgeving meer en reageert op het handelen van de mens. De aarde is – in de woorden van Latour – een „politieke actor” geworden.

Latour is van mening dat de klimaatcrisis samenhangt met andere verschijnselen. Hij wijst op fenomenen als meer ruimte voor de economie, de explosie van ongelijkheden, de migratiecrisis, de ontkenning van de klimaatverandering en de opkomst van het populisme. In zijn visie hangen al deze verschijnselen nauw samen. Populair uitgedrukt: de opkomst van de Zuidas, de protesten van de gele hesjes, de vluchtelingenstroom uit Syrië en de opmars van Forum voor Democratie zijn allemaal symptomen van een en hetzelfde probleem.

Wat is de gezamenlijke noemer van deze problemen? Latour schrijft: „Het is alsof een groot deel van de leidende klassen (…) tot de conclusie is gekomen dat er op aarde niet genoeg plaats meer is voor henzelf én voor andere mensen.” Laten we dit even goed tot ons doordringen: de leidende klassen menen dat er op aarde niet meer genoeg plaats is voor alle mensen! Een beangstigende gedachte. Hoe is het mogelijk dat de leidende klassen zo zijn gaan denken? Latour ziet als belangrijkste oorzaak de ontwikkeling van wetenschap en techniek. We hebben geleerd om van een ‘grote afstand’ te kijken. Om rationeel en objectief te zijn. Om ons gevoel uit te schakelen. Met als gevolg dat de moderne mens onverschillig is geworden voor het wel en wee van de medemens en van de natuur. Daar komt nog het volgende bij. De moderne mens gelooft dat hij door wetenschap en techniek in het ”beloofde land van de mens” is terechtgekomen. Daarom kan hij ook niet geloven dat de aarde zich tegen de mens keert en ontkent hij de problemen van de opwarming van de aarde.

Daarmee komen we tot de verborgen dimensie in het klimaatdebat. De moderne mens heeft geen verbinding meer met de medemens en met de natuur. Er is sprake van verbroken verbindingen.

Historisch proces

De Franse filosoof Luc Ferry geeft in zijn boek ”Beginnen met filosofie. Met andere ogen kijken naar je leven” een scherpe karakterisering van de geschiedenis van de filosofie. Hij laat scherp zien dat verbroken verbindingen het resultaat zijn van een lang historisch proces. In het christendom komen alle verbindingen van de mens samen in Jezus Christus en krijgen ze betekenis door Hem (Johannes 1): de verbinding met God, de verbinding met de medemens en de verbinding met de natuur. Maar de opkomst van de moderne en de postmoderne mens heeft geleid tot het stap voor stap verbreken van alle verbindingen. Eerst werd de verbinding met God verbroken, daarna de verbinding met de natuur en ten slotte de verbinding met de medemens. In de visie van Latour is het verbreken van verbindingen een religieuze keuze.

Het is van groot belang om de verborgen dimensie in het debat over de klimaatcrisis expliciet te maken. En wel omdat aan die crisis religieuze keuzen ten grondslag liggen. Wel of niet verbonden met God. Wel of niet verbonden met de medemens. Wel of niet verbonden met de natuur. We moeten dan ook die religieuze keuzen aan de orde stellen.

Ik vind het woord ”religie” erg mooi. Het komt namelijk van ”religare”: ”re-” is opnieuw en ”ligare” is verbinden. Het gaat dus om het herstel van verbroken verbindingen. De verbinding met God, met de medemens en met de natuur. Het totaal van de maatschappelijke problemen is zo groot, dat we die nooit alleen kunnen omvatten en aanpakken. We moeten samen ontdekken waar we kunnen ‘landen’ en met wie we die plek moeten delen. En dat kan niet zonder verbindingen! Vanuit dat perspectief gezien zijn de klimaatprotesten van jongeren in de afgelopen maanden een teken van hoop: zij zoeken verbinding met de medemens en met de natuur.

Mooi paleis

Latour bekritiseert de westerse samenleving. Hij oefent ook kritiek uit op christenen. Hij vraagt zich af waarom zij de sirenes van de klimaatcrisis niet hebben gehoord en waarom ze doof waren voor de alarmbellen. Hij verwijt hun dat ze zich eenzijdig gefocust hebben op de verbinding met God en de verbinding met de natuur uit beeld is geraakt. Ik voel me aangesproken door zijn kritiek. Als christenen zijn we ‘vergeten’ dat alle verbindingen van de mens betekenis krijgen vanuit Jezus Christus. Niet alleen de verbinding met God, maar ook de verbinding met de medemens en de natuur. Christenen dragen mede schuld aan de toename van de tegenstellingen in de wereld en het onherstelbaar beschadigen van Gods schepping.

Onwillekeurig gaan mijn gedachten terug naar het oordeel van koning Jojakim, die een mooi paleis belangrijker vond dan de zorg voor zijn volk (Jeremia 22). Jeremia stelt hem dan de vraag: „Zijn wij koning door de pracht van cederhout? Of gaan wij de weg van het recht en de gerechtigheid en beschermen we het recht van armen en behoeftigen?” Deze vragen zijn nog steeds razend actueel voor christenen in het rijke Westen. En we kunnen niet meer om deze vraag heen, omdat de aarde in opstand komt.

Dit artikel is een samenvatting van de rede die de auteur vrijdag uitsprak bij zijn afscheid als bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Universiteit Maastricht.