Het principe van frictie is simpel: om iets te bereiken moet je een bepaalde inspanning leveren. In de economische samenleving betalen we geld of zetten we tijd in om iets gedaan te krijgen. Door de vooruitgang van de techniek en het uitvinden van allerlei technologische hoogstandjes hoeven we echter steeds minder inspanning te leveren om ons doel te bereiken. Dat heet digitale transformatie. Robotisering en kunstmatige intelligentie nemen veel eenvoudig werk over. Een schoonmaakmachine, een verpakkingsmachine, een zelfstandig voortbewegende grasmaaier of stofzuiger; allemaal zaken die het leven makkelijker maken. Dit noemen we ”frictieloos werken”.

Maar maken we ons het leven niet te makkelijk? Het is frappant dat hoe efficiënter, automatischer en gemakkelijker het leven wordt ingericht, hoe meer klachten als burn-out en andere werkgerelateerde psychologische problemen voor grote groepen mensen toenemen.

De technische mogelijkheden voeren de druk op. Vroeger bestelden we per post de spullen, die dan binnen een of twee weken bezorgd werden. Tegenwoordig mopperen we op de bezorging als het pakketje dat voor 24.00 uur besteld is niet de volgende dag op de deurmat ligt. We moeten niet te veel ”weerstand” ondervinden om dingen voor elkaar te krijgen. Kortom, het leven moet zo veel mogelijk frictieloos gaan.

De vraag die hierbij opkomt, is of we wel genoeg waardering kunnen opbrengen voor al die frictieloos verkregen dingen. In de psychologie is de ”rechtvaardiging van moeite” herhaaldelijk onderzocht. Samen een moeilijke klus klaren of samen door zware omstandigheden heen worstelen, smeedt een onderlinge band. Na gedane arbeid is het zoet rusten, luidt een gezegde. Mensen halen betekenis en zingeving uit het overwinnen van moeite, uit hard werken of door met veel inspanning iets te verkrijgen. Voltaire schreef dat werk de mens van verveling, zonde en verlangen redt.

Tijdens de lezing over digitale transformatie moest ik denken aan een essay van de vooraanstaande econoom Keynes, uit 1930, over de economische mogelijkheden van zijn kleinkinderen. De welvaart zou volgens hem zo groeien, dat de mensheid niet langer zou hoeven te strijden om te overleven. De industriële revolutie met haar massaproductie zou het economische probleem van de voorziening in basisbehoeften oplossen. Er moest worden nagedacht over nieuwe vraagstukken. Keynes sprak over een mogelijke vijftienurige werkweek, waardoor de bevolking een wijds welvaartsperspectief tegemoet zou gaan.

Digitale transformatie moet helpen om de zaken in de samenleving elke dag verder te stroomlijnen, op weg naar een soort ”cybertopia”. Dat ideaalbeeld van een digitale, frictieloze samenleving kent echter ook een schaduwzijde van psychologische en ethische knelpunten. Mensen hebben er baat bij om weerstanden te leren overwinnen en om te gaan met mislukkingen. Levenservaring wordt wel de som van onze fouten en vergissingen genoemd.

Kunnen wij nog zonder technologische hulp? Ik ben bang van niet. Ik zou falen als ik geheelonthouder zou zijn. Iedereen bezit vele digitale en andere technologische hulpmiddelen in huishouding, werk en samenleving. Regelmatige bezinning en periodieke onthouding om bewust gebruik te stimuleren, kan echter geen kwaad.

De auteur werkt op Nyenrode en CHE.