Cortmann is 97, zijn makkers weinig jonger of zelfs nog ouder. De meesten zijn weleens teruggeweest, sommigen zelfs vaak. Cortmann nooit. En nu is het er toch nog van gekomen.

Zo welkom als de bevrijders steeds weer zijn, zo ongastvrij was de ontvangst die hun in 1944 ten deel viel: de bezetter dreef de geallieerden in het nauw; de Slag om Arnhem liep op een mislukking uit. Tal van jonge soldaten kregen een vroegtijdig graf in het land dat ze de vrijheid wilden teruggeven. „Deze wereld is gebouwd op de moed en het bloed van uw kameraden”, zegt minister Grapperhaus in de Arnhemse Eusebiuskerk.

Nederland staat er elk jaar bij stil en nu, na 75 jaar, wel in het bijzonder. Prinses Margriet en haar man zijn erbij. Grapperhaus spreekt over het Plakkaat van Verlatinghe uit 1581, over koning Filips II, die een onderdrukker was. „In dictaturen zijn onderdanen rechteloos. Het naziregime was de ultieme manifestatie van het kwaad, culminerend in de industriële vernietiging van Joden, homo’s, Roma en Sinti.”

Het was die onderdrukking waarvan de geallieerde soldaten het geknechte Europa kwamen bevrijden. „U heeft uw leven ingezet”, zegt Grapperhaus. „U heeft destijds thuis, school, boerderij of kantoorbaan verlaten om te vechten, soms van huis tot huis. Deze slag werd verloren, maar u won de oorlog.”

Rechtsstaat

De minister van Justitie spreekt over de rechtsstaat, die volgens hem krachtiger is dan ooit. Dat neemt niet weg dat nog dagelijks mensenrechten worden geschonden. De minister verwijst naar de moord op de Amsterdamse advocaat Wiersum, „vaandeldrager van het recht.”

Alertheid blijft nodig, zegt ook Eurocommissaris Timmermans. „Niets is onomkeerbaar; democratie niet en vrijheid niet.”

Er zijn 75 jaar voorbij; „het is allemaal maar een zucht geleden.” Timmermans probeerde het zich in te leven: hoe was het voor al die parachutisten die de gewaagde sprong boven vijandig gebied deden? „Wat beweegt mensen onmogelijke situaties te trotseren?” Onder moordend vuur staken soldaten in bootjes de Waal over. Anderen hielden stand in Oosterbeek, zo lang als maar mogelijk bleek. „Het is goed om te herdenken.”

Intussen ziet de commissaris in Europa de „hatespeech” toenemen, de vreemdelingenhaat ook. „We zullen het in de Europese Unie samen moeten rooien.” Ook met het Verenigd Koninkrijk, of het de EU nu verlaat of niet.

Eerbetoon

De woorden zijn gesproken; de plechtigheid is voorbij. Stil is de stoet die naar het Airborneplein loopt. De meeste veteranen worden in karretjes gereden, hoogbejaard als ze zijn. Sandy Cortmann wordt in het bijzonder welkom geheten bij het monument; hij is immers na 75 jaar voor het eerst terug. Applaus is er ook voor de 101-jarige Kenneth G. Mayhew, de oudste ridder in de Militaire Willemsorde, die met zijn vrouw uit Engeland overgekomen is.

Er klinkt een gedicht over het plein. In het Pools, het Engels en het Nederlands klinkt de vraag: „Hoe was het om je leven te geven voor de mensen van Arnhem?”

Een Britse en een Poolse veteraan leggen samen met jongere militairen de eerste krans. De Last Post klinkt, vaandels gaan langzaam naar beneden. Dan heerst de stilte, een minuut lang, om de velen die vielen te gedenken.

Er wordt een krans gelegd namens Eerste en Tweede Kamer. De ministers Bijleveld en Grapperhaus en staatssecretaris Blokhuis leggen de volgende. Meerdere kransen volgen voordat de veteranen langs een erehaag naar de Rijnkade gaan. Op de brug over de zwaarbevochten rivier wacht hun een muziekspektakel, Bridge to Liberation. Die brug is naar John Frost genoemd, de commandant die hier dagenlang standhield in vergeefse hoop de brug te kunnen behouden.

Ook elders wordt Market Garden herdacht. Drie veteranen van de Amerikaanse 82nd Airborne Division waren vrijdagmiddag bij de herdenking van de verovering van de Waalbrug bij Nijmegen in 1944. Ook de huidige generaal van het legeronderdeel, James Mingus, en de Amerikaanse ambassadeur Pete Hoekstra legden kransen. Het is 75 jaar geleden dat de Amerikaanse bevrijders in canvasbootjes –met hun geweer als peddel– de Waal overstaken om de brug in te nemen.

Oversteek

Op de plek van de oversteek is sinds 2013 een brug. Tijdens de bouw werden meer dan 1500 bommen en granaten in de bodem gevonden. Op de brug staan 48 paar lampen die bij zonsondergang in marstempo aangaan. Elke dag is er op dat moment een Sunset March ter ere van de slachtoffers. Deze zaterdagavond worden meer dan duizend mensen verwacht.

Op de plek waar de Amerikanen in 1944 aan wal kwamen, staat een monument. Daar werd hun inzet vrijdag herdacht. „Uiteindelijk hebben we een land bevrijd waarvan de meeste manschappen nog nooit hadden gehoord. Ze deden gewoon hun werk, zoals we dat nog steeds in de hele wereld doen”, zei ambassadeur Hoekstra. „Herdenken leert generaties die de oorlog niet hebben meegemaakt dat je verantwoordelijk bent voor het behouden van vrijheid, die ten koste van vele slachtoffers is veroverd. Die boodschap doorgeven is de grootste dank die aan de slachtoffers gebracht kan worden.”