Theologenblog: De blijvende erfenis van H. W. de Knijff
Theologisch Nederland, maar niet alleen theologen, moeten de onlangs overleden hervormde dogmaticus Hans de Knijff missen. Maar zijn boeken kunnen zij koesteren, actueel als ze nog altijd zijn.
De onlangs overleden emeritus hoogleraar dogmatiek Hans de Knijff had een veel bredere uitstraling dan alleen de Nederlandse Hervormde Kerk, waar hij kerkelijk hoogleraar was. Zijn eruditie en brede blik waren terecht befaamd. Ten minste drie van zijn boeken verdienen het om ook door nieuwe generaties gelezen te worden. Ik beveel ze mijn studenten met enige regelmaat aan.
”Geest en Gestalte: O. Noordmans’ bijbeluitlegging in hermeneutisch verband” (1970). Dit proefschrift werd in 1975 bekroond met de prestigieuze Mallinckrodt Prijs, die elke tien jaar wordt toegekend aan het meest originele proefschrift in de theologie en religiewetenschappen in Nederland. Deze studie biedt een analyse en verwerking van de hermeneutiek van de hervormde theoloog Oepke Noordmans (1871-1956).
Volgens Noordmans schept de Heilige Geest telkens gestalten, die uiteindelijk verbroken moeten worden. Zo ontstaat een lijn door de geschiedenis, een traditie, een eschatologische werkelijkheid. Het boek is niet zo makkelijk leesbaar vanwege de hoge abstractiegraad van De Knijffs schrijfstijl én van Noordmans’ hermeneutiek. Maar de inhoud helpt niet alleen om Noordmans te begrijpen, maar ook om de Bijbel dieper te verstaan.
”Venus aan de leiband. Europa’s erotische cultuur en christelijke sexuele ethiek” (1987). In dit boek zet De Knijff zijn complete eruditie en intellectuele vermogen in om een geschiedenis van de seksualiteit te schrijven die een alternatief biedt voor Michael Foucaults werk. Aan de hand van literatuur, schilder- en beeldende kunst waagt De Knijff een aantal stellingen die vandaag de dag nog altijd provocerend zijn in een seculier geworden wereld.
Het menselijk lichaam kan niet bestaan zonder ziel. Willen de erotiek en de seksualiteit werkelijk humaan, menselijk zijn, dan is er liefde nodig - en die gedijt het beste in de vorm van het christelijk huwelijk. De hoofdprijs voor het humaniseren van de seksualiteit (door het serieus nemen van de vrouwelijke seksualiteit) gaat verrassend genoeg naar Johannes Calvijn.
De Knijff verstaat de kunst om de christelijke seksuele ethiek als een revolutie van humanisering te schilderen. Dit tegenover de ontmenselijkende trekken in de klassieke oudheid, bij de markies De Sade en in het hedendaagse ideaal van vrije seksualiteit. Wie wil weten hoe fundamenteel het christelijk huwelijk is, en hoe verschrikkelijk de gevolgen zijn als we dat uit het oog verliezen, kan hier terecht. Een fris, helder en intellectueel verantwoord boek. In de hedendaagse ‘verdediging’ van christelijke seksuele ethiek staat De Knijff op eenzame hoogte.
”Tegenwoordigheid van geest als Europese uitdaging. Over secularisatie, wetenschap en christelijk geloof” (2013). In dit boek voert De Knijff een pleidooi voor de plaats van geesteswetenschappen, en vooral de theologie, aan de universiteit. Tegenover de moderne nadruk op de functionele rede pleit hij voor de menselijke geest als bron van kennis. Die kennis wordt altijd vanuit een bepaald perspectief opgedaan en is altijd een kwestie van interpretatie. Enkel een natuurwetenschappelijk perspectief doet tekort aan de rijkdom van het leven zelf. Ik heb veel aan De Knijffs boek gehad in mijn eigen bezinning op de omgang met de Bijbel.
Deze drie boeken raken aan thema’s die momenteel actueel zijn: Hoe lezen we de Bijbel? Hoe betogen we (en beleven we) de waarde van het christelijk huwelijk in een wereld die seksualiteit als een bijzondere contactuele eigenschap ziet? Hoe behouden we de geesteswetenschappen aan de universiteit? Denk aan WOinactie, aan discussies rond gender en lhbtq, aan schepping en evolutie, vrouwelijke ambtsdragers: op al deze gebieden doen we er goed aan de stem van De Knijff te horen. Voorbij de waan van de dag legt hij een indrukwekkende eruditie aan de dag, die een spade dieper gaat.
We moeten Hans de Knijff missen, maar laten we zijn werken koesteren.
De auteur is hoogleraar systematische theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Hij schrijft dit blog als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.
